درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: التنجیم «ستاره شناسی»

لا حول و لا قوه الا باللَّه العلی العظیم و الحمد لله رب العالمین و الصلوه و السلام علی اشرف البریه محمد المصطفی و علی آله الطیبین الطاهرین و اللعنه الدائمه علی اعدائهم اجمعيّن الی قیام یوم الدین ، اللَّهم وفّقنا و جمیع المشتغلین للعلم و العمل الصالح.

مقدّمه: بحث در مورد علم نجوم است یعنی فراگرفتن آثاری که بر کیفیّت حرکت ستاره ها یا طلوع و غروب آن ها و یا مقارنت بعضِ ستارگان با بعض دیگر، مترتّب می شود و حکم نمودن بر طبق اوضاع ستارگان در عالم هستی،که از آن تعبیر به علم تنجیم می شود و برخی از بزرگان بدون هیچ قیدی مطلقاً حکم به حرمت تنجیم نموده اند.

قد صرح علماؤنا بتحريم تعلم علم النجوم و العمل به، و صرحوا بكفر من اعتقد تاثير النجوم، أو مدخليتها في التاثير، و ذكروا أن بطلان ذلك من ضروريات الدين، و نقلوا الإجماع على ذلك، فممن صرح بما ذكرناه الشيخ المفيد، و المرتضى في الدرر و الغرر، و الشيخ الشهيد في قواعده و في الدروس، و العلامة في التذكرة و المنتهى و القواعد و التحرير،و الشيخ علي في شرح القواعد، و الشهيد الثاني في شرح الشرائع، و المحقّق في المعتبر، و الكراجكي في كنز الفوائد و غيرهم، و لا يظهر منهم مخالف في ذلك على ما يحضرني.[1]

مرحوم شیخ حر عاملی ره بعد از ذکر روایات باب می فرماید:

تَقَدَّمَ فِي آدَابِ السَّفَرِ مَا يَدُلُّ عَلَى عَدَمِ جَوَازِ الْعَمَلِ بِالنُّجُومِ وَ الْأمر بِإِحْرَاقِ كُتُبِهَا وَ عَدَمِ جَوَازِ تَعَلُّمِهَا إِلَّا مَا يُهْتَدَى بِهِ فِي بَرٍّ أَوْ بَحْرٍ وَ يَأْتِي مَا يَدُلُّ عَلَى ذَلِكَ وَ لَا مُعَارِضَ لَهُ صَرِيحٌ فَيُحْمَلُ حَدِيثُ الْمُعَلَّى عَلَى تَعَلُّمِ مَا يُهْتَدَى بِهِ فِي بَرٍّ أَوْ بَحْرٍ أَوْ عَلَى التَّقِيَّةِ عَلَى أَنَّهُ قَدْ رُوِيَ فِي‌عِدَّةِ أَحَادِيثَ فِي طِبِّ الْأَئِمَّةِ وَ غَيْرِهِ أَنَّ السِّحْرَ حقّ وَ لَا شَكَّ فِي تَحْرِيمِهِ وَ كَذَا فِي الْكِهَانَةِ وَ الْقِيَافَةِ وَ غَيْرِهِمَا وَ أَمَّا النَّظَرُ فِيهَا لَا لِلْعَمَلِ وَ لَا لِلْحُكْمِ بَلْ لِمَعْرِفَةِ حِكْمَةِ اللَّهِ وَ قُدْرَتِهِ وَ عَجَائِبِ مَخْلُوقَاتِهِ فَلَا بَأْسَ بِهِ لِمَا مَرَّ فِي الْحَدِيثِ الْاوّل وَ اللَّهُ أَعْلَمُ وَ لَوْ كَانَ الْمُرَادُ بِهِ مَا زَادَ عَلَى ذَلِكَ تَعَيَّنَ حَمْلُهُ عَلَى التَّقِيَّةِ.[2]

1-صحیحه عبد الرحمن: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَيَابَةَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ  إِنَّ النَّاسَ يَقُولُونَ إِنَّ النُّجُومَ لَا يَحِلُّ النَّظَرُ فِيهَا وَ هِيَ تُعْجِبُنِي فَإِنْ كَانَتْ تُضِرُّ بِدِينِي فَلَا حَاجَةَ لِي فِي شَيْ‌ءٍ يُضِرُّ بِدِينِي وَ إِنْ كَانَتْ لَا تُضِرُّ بِدِينِي فَوَ اللَّهِ إِنِّي لَأَشْتَهِيهَا وَ أَشْتَهِي النَّظَرَ فِيهَا، فَقَالَ لَيْسَ كَمَا يَقُولُونَ لَا تُضِرُّ بِدِينِكَ ثُمَّ قَالَ إِنَّكُمْ تَنْظُرُونَ فِي شَيْ‌ءٍ مِنْهَا كَثِيرُهُ لَا يُدْرَكُ وَ قَلِيلُهُ لَا يُنْتَفَعُ بِهِ.[3]

ترجمه: عبد الرحمن می گوید به امام صادق  عرضه داشتم: مردم مى‌گويند: نگريستن در نجوم «يعنى محاسبه و بررسى اوضاع فلكى» جايز نيست و حال آن كه اين عمل بسيار خوشايند من است، اگر مضر به دين مى‌باشد، هرگز به چيزى كه در دينم زيان وارد آورد، ميلى ندارم و به آن نيازى نمى‌بينم، و اما اگر به دينم ضررى نمى‌زند، قسم به خدا مايل بدان و نگريستن در نجوم مى‌باشم. حضرت در پاسخ فرمودند: «اين گونه نيست كه ايشان مى‌گويند، نجوم ضررى براى دينت ندارد،سپس فرمودند: شما در چيزى مى‌نگريد كه بسيارش قابل درك نيست و اندكش هم فايده‌اى ندارد».

2-عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ التَّيْمِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْخَطَّابِ الْوَاسِطِيِّ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ الْحَلَبِيِّ عَنْ حَمَّادٍ الْأَزْدِيِّ عَنْ هِشَامٍ‌ الْخَفَّافِ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ  كَيْفَ بَصَرُكَ بِالنُّجُومِ قَالَ قُلْتُ: مَا خَلَّفْتُ بِالْعِرَاقِ أَبْصَرَ بِالنُّجُومِ مِنِّي قَالَ كَيْفَ دَوَرَانُ الْفَلَكِ عِنْدَكُمْ إِلَى أَنْ قَالَ مَا بَالُ الْعَسْكَرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ فِي هَذَا حَاسِبٌ وَ فِي هَذَا حَاسِبٌ فَيَحْسُبُ هَذَا لِصَاحِبِهِ بِالظَّفَرِ وَ يَحْسُبُ هَذَا لِصَاحِبِهِ بِالظَّفَرِ ثُمَّ يَلْتَقِيَانِ فَيَهْزِمُ أَحَدُهُمَا الْآخَرَ فَأَيْنَ كَانَتِ النُّجُومُ قَالَ قُلْتُ: لَا وَ اللَّهِ لَا أَعْلَمُ ذَلِكَ قَالَ فَقَالَ صَدَقْتَ إِنَّ أصل الْحِسَابِ حقّ وَ لَكِنْ لَا يَعْلَمُ ذَلِكَ إِلَّا مَنْ عَلِمَ مَوَالِيدَ الْخَلْقِ كُلِّهِمْ.[4]

ترجمه: هشام بن خفاف می گوید امام صادق  به من فرمودند: «آيا نسبت به دانش نجوم آگاهى دارى؟» گفتم: در عراق كسى آگاه تر از من به نجوم نيست. فرمودند: نظر شما درباره حركت ستارگان و افلاك چيست؟ تا آن جا كه فرمود: چه مى‌گويى در مورد دو لشكر كه قصد نبرد با يكديگر را داشته، و در هر دو، منجّمى حسابگر وجود دارد، كه هر يك براى لشكر خويش، براساس قواعد نجومى، پيروزى را پيش بينى مى‌كند، ولى آنگاه كه اين دو لشكر به جنگ بر مى‌خيزند، يكى شكست مى‌خورد، پس آن پيش بينى چه بود؟ راوى مى‌گويد: به خدا قسم نمى‌دانم، حضرت فرمودند: راست گفتى «كه نمى‌دانى» همانا أصل حساب حقّ است، اما آن را جز كسى كه آگاه به همه موالید خلق است، نمى‌داند».

3-عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ سَلَمَةَ بْنِ الْخَطَّابِ وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَطِيَّةَ

الزَّيَّاتِ عَنْ مُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ  عَنِ النُّجُومِ أَحقّ هِيَ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ الْمُشْتَرِيَ إِلَى الْأَرْضِ فِي صُورَةِ رَجُلٍ فَأَخَذَ رَجُلًا مِنَ الْعَجَمِ فَعَلَّمَهُ إِلَى أَنْ قَالَ ثُمَّ أَخَذَ رَجُلًا مِنَ الْهِنْدِ فَعَلَّمَهُ.[5]

ترجمه: معلى بن خنيس مى‌گويد: از امام صادق  دربارۀ علم نجوم سؤال كردم كه آيا آن واقعيت دارد؟ امام عليه السلام فرمودند: آرى، خداوند مشترى را به شكل مردى به زمين فرستاد. و شخصى از اهل عجم آن را اخذ نمود و علم نجوم را فرا گرفت و سپس شخصى از اهل عجم آن را اخذ نمود و علم نجوم را فرا گرفت.

4- صحیحه عبد الملک بن اعین: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ  إِنِّي قَدِ ابْتُلِيتُ بِهَذَا الْعِلْمِ فَأُرِيدُ الْحَاجَةَ فَإِذَا نَظَرْتُ إِلَى الطَّالِعِ وَ رَأَيْتُ الطَّالِعَ الشَّرَّ جَلَسْتُ وَ لَمْ أَذْهَبْ فِيهَا وَ إِذَا رَأَيْتُ طَالِعَ الْخَيْرِ ذَهَبْتُ فِي الْحَاجَةِ فَقَالَ لِي تَقْضِي؟ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أَحْرِقْ كُتُبَكَ.[6]

ترجمه: راوی می گوید به به امام صادق  عرض کردم: من به نگريستن در نجوم مبتلی شده و هر گاه خواسته‌اى داشته باشم به طالع مى‌نگرم. اگر به آن نگريستم و طالع را شر ديدم متوقف شده و به دنبال خواسته خود نمى‌روم و هرگاه طالع را خوب ديدم به دنبال كار خود مى‌روم. حضرت فرمود: «آيا براساس نجوم نيز حكم مى‌كنى»؟گفتم: بلى،فرمود: «كتاب هايت را بسوزان».

5-وَ فِي الْأَمَالِي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ مَاجِيلَوَيْهِ عَنْ عَمِّهِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْقُرَشِيِّ عَنْ نَصْرِ بْنِ مُزَاحِمٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ سَعْدٍ عَنْ يُوسُفَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَوْفِ بْنِ الْأَحْمَرِ قَالَ: لَمَّا أَرَادَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ  الْمَسِيرَ إِلَى أَهْلِ النَّهْرَوَانِ أَتَاهُ منجّم فَقَالَ لَهُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ لَا تَسِرْ فِي هَذِهِ السَّاعَةِ وَ سِرْ فِي ثَلَاثِ سَاعَاتٍ يَمْضِينَ مِنَ النَّهَارِ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ  وَ لِمَ؟ قَالَ لِأَنَّكَ إِنْ سِرْتَ فِي هَذِهِ السَّاعَةِ أَصَابَكَ وَ أَصَابَ أَصْحَابَكَ أَذًى وَ ضُرٌّ شَدِيدٌ وَ إِنْ سِرْتَ فِي السَّاعَةِ الَّتِي أَمَرْتُكَ ظَفِرْتَ وَ ظَهَرْتَ وَ أَصَبْتَ كُلَّ مَا طَلَبْتَ.َ[7]

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ  تَدْرِي مَا فِي بَطْنِ هَذِهِ الدَّابَّةِ أَ َكَرٌ أَمْ أُنْثَى قَالَ إِنْ حَسَبْتُ عَلِمْتُ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ  مَنْ صَدَّقَكَ عَلَى هَذَا الْقَوْلِ فَقَدْ كَذَّبَ بِالْقُرْآنِ إِنَّ اللّٰهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السّٰاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ مٰا فِي الْأَرْحٰامِ وَ مٰا تَدْرِي نَفْسٌ مٰا ذٰا تَكْسِبُ غَداً وَ مٰا تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللّٰهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ مَا كَانَ مُحَمَّدٌ ص يَدَّعِي مَا ادَّعَيْتَ أَتَزْعُمُ أَنَّكَ تَهْدِي إِلَى السَّاعَةِ الَّتِي مَنْ‌صَارَ فِيهَا صُرِفَ عَنْهُ السُّوءُ وَ السَّاعَةِ الَّتِي مَنْ «صَارَ فِيهَا حَاقَ بِهِ الضُّرُّ» مَنْ صَدَّقَكَ بِهَذَااسْتَغْنَى بِقَوْلِكَ عَنِ الِاسْتِعَانَةِ بِاللَّهِ فِي ذَلِكَ الْوَجْهِ وَ أَحْوَجَ إِلَى الرَّغْبَةِ إِلَيْكَ فِي دَفْعِ الْمَكْرُوهِ عَنْهُ وَ يَنْبَغِي أَنْ يُولِيَكَ الْحَمْدَ دُونَ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنْ آمَنَ لَكَ بِهَذَا فَقَدِ اتَّخَذَكَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ضِدّاً وَ نِدّاً ثُمَّ قَالَ  اللَّهُمَّ لَا طَيْرَ إِلَّا طَيْرُكَ وَ لَا ضَيْرَ إِلَّا ضَيْرُكَ وَ لَا خَيْرَ إِلَّا خَيْرُكَ وَ لَا إِلَهَ غَيْرُكَ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى الْمنجّم وَ قَالَ بَلْ نُكَذِّبُكَوَ نَسِيرُ فِي السَّاعَةِ الَّتِي نَهَيْتَ عَنْهَا.[8]

ترجمه: هنگامى كه حضرت اميرالمؤمنين  قصد حركت به سوى اهل نهروان را داشتند منجّمى خدمت آن حضرت آمد و گفت: در اين ساعت حركت نكنید بلكه تا سه ساعت بعد از ظهر آن را به تأخير بيندازید، سپس حركت كنید. حضرت به او فرمودند: براى چه؟ آن شخص گفت: زيرا اگر در اين ساعت حركت كنيد به شما و أصحاب شما ضرر و زيان شديدى خواهد رسيد ولى اگر در ساعتى كه من گفتم حركت كنيد موفقيّت و كاميابى با شماست و به مطلوبتان خواهيد رسيد. حضرت فرمودند: آيا مى‌دانى بچه داخل رحم اين حيوان نر است يا ماده؟ منجّم گفت: اگر حساب كنم مى‌گويم.

حضرت فرمودند: هركس تو را در اين سخن تصديق كند هر آينه قرآن را تكذيب كرده است؛ زيرا قرآن مى‌فرمايد: «علم‌قيامت فقط نزد خداست و باران را او فرو مى‌فرستد و اوآنچه را كه در رحم هاست مى‌داند و كسى نمى‌داند فردا چه به دست مى‌آورد، و كسى نمى‌داند در كدامين سرزمين مى‌ميرد. در حقيقت، خداست كه داناى آگاه است». پيامبر اكرم «ص» هم چيزى را كه تو مدعى آن هستى ادعا نمى‌كرد، آيا گمان مى‌كنى كه می دانی ساعت خاصی را كه هر كس در آن حركت كند از بدى در امان بوده و ساعت نحسى را كه هر كس در آن حركت نمايد مبتلا به ضرر و خسارت خواهد شد؟

سپس فرمودند: هر كس تو را تصديق كند از يارى خدا بى نيازى جسته و در دفع أمر ناپسندى كه مى‌خواسته از خود دفع كند به تو بيشتر از خدا محتاج بوده و سزاوار است به جاى پروردگار تو را حمد و ستايش كند. هر كس به تو به واسطه اين أمر ايمان بياورد همانا تو را شريك خداوند قرار داده است. سپس فرمودند: بارالها هيچ فالى غير از فال تو نيست، و هيچ ضررى غير از ضرر تو و هيچ خيرى غير از خير تو نيست و هيچ خدايى غير از تو نيست سپس به منجّم رو كرده و فرمودند: ما تو را تكذيب مى‌كنيم و در همان ساعتى كه تو ما را از آن نهى كردى حركت مى‌كنيم».

بزرگان از فقهاء قائلند به این که علم نجوم و محاسبه آثار ستارگان ،به معنای خبر دادن از اوضاع فلکی مبتنى بر حركت و سير ستارگان، مسلّما مانعى ندارد و حرام نیست ؛ همچون تشخیص زمانِ كسوف، خسوف، طلوع و غروب آفتاب، مُحاق، و غير آن ها، و مرحوم شیخ ره می فرماید: محقّق كركى «ره» در جامع المقاصد به مجاز بودن تنجيم به این معنا اشاره نموده و روايات مربوط به كراهت مسافرت و ازدواج در برج عقرب را در تأييد آن آورده است.

أنه لا يحرم الإخبار عن الأوضاع الفلكية المبتنية على سير الكواكب‌كالخسوف الناشئ عن حيلولة الأرض بين النيرين و الكسوف الناشئ عن حيلولة القمر أو غيره بل يجوز الإخبار بذلك إما جزما إذا استند إلى ما يعتقده برهانا أو ظنا إذا استند إلى الأمارات‌ و قد اعترف بذلك جملة ممن أنكر التنجيم ‌منهم السيد المرتضى و الشيخ أبو الفتح الكراجكي فيما حكي عنهما.... و قد أشار إلى جواز ذلك في جامع المقاصد مؤيدا ذلك بما ورد من كراهة السفر و التزويج في‌ برج العقرب. [9]

ولکن تنجیم از یک جهت و به یک معنای دیگر حرام دانسته اند و آن خبر دادن از پيشامدها در آینده و نسبت دادن آن ها به حركت ستارگان، حال یا به صورت مستقل و يا آن ها را شريك در تأثير دانستن به نحوى كه با اراده و قدرت مطلقه خداوند منافات داشته باشد، یعنی فرد تمام آثار عالم را مستند به کواکب و طلوع و غروب و یا تقارن ستاره گان بداند، یا آن ها را شریک در تأثیرات بداند که در همین صورت منجّمین دو نوع هستند:

الف: تاره منکر خداوند و خالق هستی می باشند و آثار و تدبیر عالم را تنها مستند به حرکات ستاره ها می دانند.

ب: تاره معتقد به خالق هستی و خداوند بوده ولکن خداوند را مؤثّر در عالم نمی دانند به این معنی که خداوند در ابتدا، عالم را آفریده و تدبیر و تأثیر عالم را در حرکات ستاره ها قرار داده است ولی در ادامه اراده خداوند در عالم هستی هیچ تأثیری ندارد و این حرکت و ارتباط ستارگان است که تنها در عالم هستی مؤثّر است همچون معتزله که معتقدند خداوند نظام هستی را بر اساس علت و معلول قرار داده است و دیگر در تدبیر و اداره أمور عالم هیچ دخالتی ندارد و مثل کسی است که چراغی را روشن نموده و رفته است و بقاء آن دیگر نیازی به آن فرد ندارد.

در هر دو صورت إخبار و حکم نمودن قطعی در اتّفاق ات عالم بر طبق اوضاع ستارگان و بر اساس مقارنه و طلوع و غروب ستاره ها حرام است ولو این که قائل به وجود خداوند باشیم زیرا این حکم مخالف با قبول قضاء و قدر الهی بوده که أمری مسلّم است که البتّه گاهی با دعا و صدقه نیز مرتفع می شود.

دلیل ذلک: زیرا اگر چه خداوند متعال بنا را در جهان هستی بر علت و معلول قرار داده است چنان که فرمود: ابی اللَّه ان یجری الامو ر الا باسبابها، و معلوم است که آثاری در عالم ستاره ها بوده که مؤثّر در زمین است مثلاً شدّت نور ماه و خورشید مؤثّر در زمین و رشد گیاهان و.....است ولکن فیض الهی باید پیوسته ادامه پیدا کند و الا نه اسباب عالم تأثیر خود را خواهند داشت و نه سلسله علل در معالیل خود تأثیر خواهند گذاشت به قول مرحوم سبزواری ره که می فرماید: أزمة الأمور طُرّا بيده و الكل مستمدة من مدده[10] یعنی لحظه به لحظه و آن به آن تمام امورات عالم امکان و حیات و بقاء آن، منوط به اراده باری تعالی است.[11]

نتیجه: قول به انعزال حقّ تعالی از تدبیر جهان هستی غلط است چنانکه نمی توان تأثیرات جهان بالا را در زمین نادیده انگاشت ولی ترتیب آثار ستارگان در خیر و شرِ امورات زمینی و عالم سفلی نباید موجب انکار استعانت به ذات حقّ بوسیله دعا و توسلات شود که اگر فرد تمام امورات عالم خاکی را مستند به حرکات ستارگان و عالم علوی دانسته و دست خداوند را در تغییر اوضاع بسته بداند، در نتیجه در رفع مشکلات و امورات خود متوسل به دعا و نیایش و استعانت از خداوند متعال نمی شود و للکلام تتمه.