درس خارج فقه استاد اشرفی

93/03/05

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: مرگ در اثنای سال/ حصول ربح در سال بعد/ مئونه بودن حج.

سخن در مورد خمس وسائلی بود که بعد از انتفاع در طول یکسال عین آن باقی می‌ماند.أقوال سه گانه در اثبات مطلق و نفی مطلق و تفصیل مرحوم سیّد ماتن ره بین صورت استغنا و عدم استغنا آن و أدلّه هریک از أقوال و قائلین آن گذشت.

إشکال عمده در این نظریه آن بود که بر فرض این وسیله در بین سال جزء مئونه شخص بوده و در پایان سال عین آن باقی مانده و به نظر مرحوم سیّد ماتن ره از جهت آن که مئونه بوده است از خمس معاف می باشد، سؤال آن که شیئی که از خمس معاف شده است چگونه و بر أساس چه عنوانی در صورت استغنای از آن، وجوب خمس بر آن صدق خواهد کرد؟ به عبارت دیگر، ربحی که در مئونه صرف شده و به همین جهت از تحت عموم أدلّه خمس خارج شده است بعد از إستثنا چه دلیلی برای بازگشت آن به عموم این أدلّه وجود دارد؟

إشکال دیگر آن که معافیت خمس در صورت عدم فروش یا عدم استغناء، مواجه با ماده نقض دیگریست که اگر کسی فقط چند ماه به چیزی نیازمند باشد و از أرباح میان سال آن را تهیه کند و بعد از گذشت چند ماه در میانه همان سال نیز از آن شیئ مستغنی شود ظاهراً فقها اتفاق بر لزوم پرداخت خمس در این صورت دارند و به مئونه بودن آن در میانه سال برای إحتمال معافیت از خمس اهمیتی نمی‌دهند.

إشکال آن که به مبنای فوق، اگر چیزی از تحت عموم أدلّه خمس خارج شود باید برای ورود دوباره آن ذیل عموم أدلّه خمس، توجیهی و عنوانی جسته شود و همانطور که مئونه بودن در طول سال موجب خروج مال از تحت عموم أدلّه خمس شده بود و بقای مال یا با استغنا یا فروش آن توجیهی برای انطباق عنوان ربح و وجوب خمس ایجاد نمی کرد در مقام هم قائل شد که به مجرد این که شیئی در میانه سال مئونه شود از تحت عموم أدلّه خمس خارج بوده و اگر در میانه همان سال از مئونه بودن خارج شود، وجهی برای بازگشت تحت عموم أدلّه خمس ندارد یا آن که به تسالم فقها در وجوب خمس شیئی که در میانه سال مئونه شده و بعد به استغنای از آن رسیده است اخذ کرده و در مسأله شیئی که در طی یکسال مئونه بوده و بعد در سر سال عین آن زیاد آمده است به این منوال قائل به وجوب خمس شد.

بیان أستاد اشرفی: اگر کسی در اثنای سال مئونه ای را بکار گرفته باشد مئونه پیوسته امتداد داشته باشد معنا ندارد بعد از خروج از خمس ارباح، در صورت استغنا معنا ندارد که قائل به بازگشت خمس آن باشیم. حال بعد از استغنا فائده یا ربح جدیدی نیست و بازگشت وجوب خمس وجهی ندارد اما اگر در اثنای سال استغنا به همه شئون حاصل شود آن چه باقی بماند ارباحی است که بالفعل صرف در مئونه نشده و خمس آن واجب است.

توجه: این قسم جدیدی که از آن سخن راندیم باز خود بر دو صورت است گاهی لباسها یا وسائلی است که مختصّ به فصل خاصّی است مثل لباسهای زمستانه یا بخاری، و گاهی وسیله ایست که بکلّی از استفاده و انتفاع ساقط شده است. در صورت أوّل به نظر قول اصح آن است که «مئونة کل شیئ بحسبه» و همین که مئونه بودن وسائل زمستانی یا تابستانی در فصل خاص خود صدق کند کافی است و از خمس معافست ولی در صورت دوم است که اختلاف فوق معنا دارد.

« مسألة68: إذا مات المكتسب في أثناء الحول بعد حصول الربح‌ سقط إعتبار المئونة في باقيه فلا يوضع من الربح مقدارها على فرض الحياة‌[1]

اگر کسی در میانه سال خمسی و بعد از مقداری کسب درآمد جان به جان آفرین تسلیم کند مئونه هایی که تا آن بخش از میانه سال هزینه کرده است از سود حاصله آن سال کسر می شود و باقی مال خمس دارد و محاسبه مئونه فرضی و تقدیری میت تا پایان سال و کسر آن از ربح و خمس معنا ندارد چه آن که بارها گفته ایم مئونه بودن شیئ و استثنای از خمس در صورت فعلیت مئونه بودن آن است.

«مسألة69 : إذا لم يحصل له ربح في تلك السنة و حصل في السنة اللاحقة‌ لا يخرج مئونتها من ربح السنة اللاحقة‌.»

اگر کسی زندگی خود را با سختی در یک سال طی کند و گاهی برای تأمین هزینه های خود از سرمایه بردارد یا از کسی استقراض کند و در سال بعد خمسی درآمدی داشته باشد حق ندارد درآمدهای سال جدید خمسی را صرف در مئونه‌های سال گذشته بنماید زیرا که ربح هر سال مختصّ به همان سال بوده و کسر مئونه هر سال هم از ربح همان سال امکانپذیرست و باقیمانده ربح بعد از کسر سود در همان سال خمس دارد ولی در مورد ادای دین سال قبل، بحث مبسوط در مسأله 71 خواهد آمد ان شاء اللّه.

«مسألة70: مصارف الحج من مئونة عام الاستطاعة‌ فإذا استطاع في أثناء حول حصول الربح و تمكن من المسير بأن صادف سير الرفقة في ذلك العام احتسب مخارجه من ربحه و أما إذا لم يتمكن حتى انقضى العام وجب عليه خمس ذلك الربح فإن بقيت الاستطاعة إلى السنة الآتية وجب و إلا فلا و لو تمكن و عصى حتى انقضى الحول فكذلك على الأحوط و لو حصلت الاستطاعة من أرباح سنين متعدّدة وجب الخمس فيما سبق على عام الاستطاعة و أما المقدار المتمم لها في تلك السنة فلا يجب خمسه إذا تمكن من المسير و إذا لم يتمكن فكما سبق يجب إخراج خمسه‌.»

بطور کلّی یکی از مئونه هایی که از سود سالیانه کسر می شود هزینه حج است مثلاً اگر کسی پنجاه میلیون درآمد داشته باشد و سی میلیون هزینه حج باشد بیست میلیون باقیمانده فقط خمس دارد. أحکام این مسأله در چهار فرع ذیل قابل ترسیم است:

فرع أوّل: در همان سالی که پنجاه میلیبون درآمد کسب کرده است به حج رود و سی میلیون تومان در این راه هزینه بنماید. بی شک در این صورت سی میلیون از خمس معاف بوده و بیست میلیون باقیمانده خمس دارد. دلیل مسأله روشن است چه آن که یکی از اظهر مصادیق مئونه صرف در حج واجب است، تمکن از مسیر و سیر هم حاصل شده است و هزینه حج به فعلیت رسیده است و کسر هزینه از ربح سالیانه بلاتردیدست.

فرع دوم: اگر پول لازم برای سفر حج داشته باشد ولی توان سفر نداشته باشد مثل این که امروزه نوبت حج برای هر شخص در عین این که پول هم موجود باشد بعد از ثبت نام و گذشت سالها میسور می شود . در این صورت اگر به حج نرود و پول نزدش باقی بماند باید خمس آن را بپردازد زیرا این فرد متمکن از صرف پول در مئونه حج نشده و پول برایش باقی مانده است و ربح مازاد سود هم در راس سال خمسی واجب است.

فرع سوم: کسی پول کافی به اندازه سفر حج دارد و راه هم برای وی بازست اما از رفتن سرباز می‌زند، مرحوم سیّد ماتن ره در این فرض به صورت تردید و أحوط می فرمایند باید خمس آن را بپردازد چرا که از طرفی رفتن مکه برو واجب شده بود ولی چون به وظیفه عمل نکرده است مئونه حج باقی مانده و پرداخت خمس آن لازم است، از طرف دیگر در صورت دوم به علت آن که تمکن از حرکت برای حج نداشت وجوب حج برو فعلی نشده بود و ربح در جیب مالک باقی مانده و خمس آن در راس سال لازم شده بود اما در این فرع، وجوب حج بر مکلّف فعلی شده است و گو این که مئونه بودن پول در حج، صادق باشد و از خمس معاف باشد اگر چه مکلّف عاصی به خاطر عدم صرف پول معصیت کرده است.

بسیاری از فقها بر مرحوم سیّد ماتن ره إشکال کرده اند که ما هم قبول داریم که وجوب حج بر مکلّف فعلی شده است و او از رفتن سرباز زده و عصیان کرده است اما از طرف دیگر هزینه حج هم فعلیت نیافته و مئونه بالفعل محقّق نشده است و پیوسته در باب خمس گفته‌ایم که مئونه فعلی از وجوب خمس معاف است.

فرع چهارم: اگر برای حج سی میلیون نیاز داشته باشد که در طول سه سال قدرت کسب و جمع آوری آن را دارد، گوییم پولی را

که در سال عزیمت به حج، کسب کند از خمس معافست ولی پول هایی که در سال های قبل جمع آوری کرده است خمس دارد. و سیاتی تکملة البحث انشاء اللّه.

 


[1] . عروة الوثقى، سيد محمد كاظم طباطبائی، ج4، ص289، ط جامعه مدرسین.