درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: أدلّه ملکیّت معصوم بر هستی و توجیه آن

در مورد ملکیّت معصومین بر تمام کره خاکی، روایاتی در جلسه گذشته به عرض رسید. اصل روایات این بحث در باب «أن الارض کلها للامام» در جلد دوم کتاب شریف کافی طبع دار الحدیث از صفحه 349 به بعد مطرح شده است که در ذیل به بخشی از آن ها إشاره می شود :

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي خَالِدٍ الْكَابُلِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ  قَالَ وَجَدْنَا فِي كِتَابِ عَلِيٍّ إِنَّ الْأَرْضَ لِلّهِ يُورِثُها مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ أَنَا وَ أَهْلُ بَيْتِيَ الَّذِينَ أَوْرَثَنَا اللّه الْأَرْضَ وَ نَحْنُ الْمُتَّقُونَ وَ الْأَرْضُ كُلُّهَا لَنَا فَمَنْ أَحْيَا أَرْضاً مِنَ الْمُسْلِمِينَ فَلْيَعْمُرْهَا وَ لْيُؤَدِّ خَرَاجَهَا إِلَى الْإِمَامِ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي وَ لَهُ مَا أَكَلَ مِنْهَا فَإِنْ تَرَكَهَا أَوْ أَخْرَبَهَا وَ أَخَذَهَا رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمِينَ مِنْ بَعْدِهِ فَعَمَرَهَا وَ أَحْيَاهَا فَهُوَ أَحَقُّ بِهَا مِنَ الَّذِي تَرَكَهَا[1] يُؤَدِّي خَرَاجَهَا إِلَى الْإِمَامِ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي وَ لَهُ مَا أَكَلَ مِنْهَا حَتَّى‌ يَظْهَرَ الْقَائِمُ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي بِالسَّيْفِ فَيَحْوِيَهَا وَ يَمْنَعَهَا وَ يُخْرِجَهُمْ مِنْهَا كَمَا حَوَاهَا رَسُولُ اللّه  وَ مَنَعَهَا إِلَّا مَا كَانَ فِي أَيْدِي شِيعَتِنَا فَإِنَّهُ يُقَاطِعُهُمْ عَلَى مَا فِي أَيْدِيهِمْ وَ يَتْرُكُ الْأَرْضَ فِي أَيْدِيهِمْ.»[2]

اوایل انقلاب نیز این بحث فراوان مطرح بود که آیا صاحبان زمین، زمین را مالک می شوند یا فقط حق انتفاع از آن دارند؟ باری این روایت خبر می دهد که همه زمین های کره زمین بنابر آیه شریفه متعلّق به حضرت باری بوده و خدای متعال آن را برای بندگان صالح خود، به اصطلاح به میراث گذاشته است. مصداق متقین در این روایت شریف، ائمه  معرّفی شده اند که البتّه تجلی ملکیّت تامه ایشان بر اقصا نقاط زمین در أیّام دولت وارث حقیقی عالَم، یعنی حضرت حجّتعجل اللّه تعالی فرجه، به ظهور خواهد پیوست و اگر تصّرفی توسّط حتی شیعیان صورت پذیرد باید خراج و مقرّری از آن به حضرتش بپردازند.

«أَخْبَرَنِي أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّه عَمَّنْ رَوَاهُ قَالَ الدُّنْيَا وَ مَا فِيهَا لِلَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ لِرَسُولِهِ وَ لَنَا فَمَنْ

غَلَبَ عَلَى شَيْ‌ءٍ مِنْهَا فَلْيَتَّقِ اللّه وَ لْيُؤَدِّ حَقَّ اللّه تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ لْيَبَرَّ إِخْوَانَهُ فَإِنْ لَمْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَاللّه وَ رَسُولُهُ وَ نَحْنُ بُرَآءُ مِنْهُ‌»[3]

«عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ رَأَيْتُ مِسْمَعاً بِالْمَدِينَةِ وَ قَدْ كَانَ حَمَلَ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللّه  تِلْكَ السَّنَةَ مَالًا فَرَدَّهُ أَبُو عَبْدِ اللّه  فَقُلْتُ لَهُ لِمَ رَدَّ عَلَيْكَ أَبُو عَبْدِ اللّه الْمَالَ الَّذِي حَمَلْتَهُ إِلَيْهِ قَالَ فَقَالَ لِي إِنِّي قُلْتُ لَهُ حِينَ حَمَلْتُ إِلَيْهِ الْمَالَ إِنِّي كُنْتُ وُلِّيتُ الْبَحْرَيْنَ الْغَوْصَ فَأَصَبْتُ أَرْبَعَمِائَةِ أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ قَدْ جِئْتُكَ بِخُمُسِهَا بِثَمَانِينَ أَلْفَ دِرْهَمٍ وَ كَرِهْتُ أَنْ أَحْبِسَهَا عَنْكَ وَ أَنْ أَعْرِضَ لَهَا وَ هِيَ حَقُّكَ الَّذِي جَعَلَهُ اللّه تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فِي أَمْوَالِنَا فَقَالَ أَ وَ مَا لَنَا مِنَ الْأَرْضِ وَ مَا أَخْرَجَ اللّه مِنْهَا إِلَّا الْخُمُسُ يَا أَبَا سَيَّارٍ إِنَّ الْأَرْضَ كُلَّهَا لَنَا فَمَا أَخْرَجَ اللّه مِنْهَا مِنْ شَيْ‌ءٍ فَهُوَ لَنَا فَقُلْتُ لَهُ وَ أَنَا أَحْمِلُ إِلَيْكَ الْمَالَ كُلَّهُ فَقَالَ يَا أَبَا سَيَّارٍ قَدْ طَيَّبْنَاهُ لَكَ وَ أَحْلَلْنَاكَ مِنْهُ فَضُمَّ إِلَيْكَ مَالَكَ وَ كُلُّ مَا فِي أَيْدِي شِيعَتِنَا مِنَ الْأَرْضِ فَهُمْ فِيهِ مُحَلَّلُونَ حَتَّى يَقُومَ قَائِمُنَا فَيَجْبِيَهُمْ طَسْقَ مَا كَانَ فِي أَيْدِيهِمْ وَ يَتْرُكَ الْأَرْضَ فِي أَيْدِيهِمْ وَ أَمَّا مَا كَانَ فِي أَيْدِي غَيْرِهِمْ فَإِنَّ كَسْبَهُمْ مِنَ الْأَرْضِ حَرَامٌ عَلَيْهِمْ حَتَّى يَقُومَ قَائِمُنَا فَيَأْخُذَ الْأَرْضَ مِنْ أَيْدِيهِمْ وَ يُخْرِجَهُمْ صَغَرَةً:" قَالَ عُمَرُ بْنُ يَزِيدَ فَقَالَ لِي أَبُو سَيَّارٍ«کنیه مسمع» مَا أَرَى أَحَداً مِنْ أصحاب الضِّيَاعَ وَ لَا مِمَّنْ يَلِي الْأَعْمَالَ يَأْكُلُ حَلَالًا غَيْرِي إِلَّا مَنْ طَيَّبُوا لَهُ ذَلِكَ»[4]

مسمع از أصحاب إمام صادق  به زعم خود خمس مال خود را به نزد إمام  میبرد تا اموالش حلال و طاهر شود. إمام ع در مقابل این ذهنیّت، به او گوشزد می کنند که نه تنها خمس معادن بلکه همه معادن و بالاتر، ظاهر و باطن زمین از آنِ إمام معصوم ع می باشد و لکن استفاده از زمین را برای شیعیانشان تا روز غیبت، حلال کرده اند. البتّه در زمان ظهور حضرت یار عج، مبلغی به خراج از آن ها ستانده خواهد شد.

«عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه  قَالَ قُلْتُ‌ لَهُ أَ مَا عَلَى الْإِمَامِ زَكَاةٌ فَقَالَ أَحَلْتَ[5] يَا أَبَا مُحَمَّدٍ أَ مَا عَلِمَتْ أَنَّ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةَ لِلْإِمَامِ يَضَعُهَا حَيْثُ يَشَاءُ وَ يَدْفَعُهَا إِلَى مَنْ يَشَاءُ جَائِزٌ لَهُ ذَلِكَ مِنَ اللّه إِنَّ الْإِمَامَ يَا أَبَا مُحَمَّدٍ لَا يَبِيتُ لَيْلَةً أَبَداً وَ لِلَّهِ فِي عُنُقِهِ حَقٌّ يَسْأَلُهُ عَنْهُ‌[6] »

در این روایت گام را فراتر گذاشته و زمام محشر و قیامت و آخرت هم به دست إمام می باشد که با توجه به اعتقاد شیعیان، حقیقتی انکار ناشدنی می باشد.«قسیم النار و الجنة»

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّه بْنِ أَحْمَدَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ صَالِحِ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ أَبَانِ بْنِ مُصْعَبٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ ظَبْيَانَ أَوِ الْمُعَلَّى بْنِ خُنَيْسٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللّه  مَا لَكُمْ مِنْ هَذِهِ الْأَرْضِ فَتَبَسَّمَ ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللّه تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بَعَثَ جَبْرَئِيلَ ع وَ أَمَرَهُ أَنْ يَخْرِقَ بِإِبْهَامِهِ ثَمَانِيَةَ أَنْهَارٍ فِي الْأَرْضِ مِنْهَا سَيْحَانُ وَ جَيْحَانُ وَ هُوَ نَهَرُ بَلْخٍ وَ الْخشوع وَ هُوَ نَهَرُ الشَّاشِ وَ مِهْرَانُ وَ هُوَ نَهَرُ الْهِنْدِ وَ نِيلُ مِصْرَ وَ دِجْلَةُ وَ الْفُرَاتُ فَمَا سَقَتْ أَوِ اسْتَقَتْ فَهُوَ لَنَا وَ مَا كَانَ لَنَا فَهُوَ لِشِيعَتِنَا وَ لَيْسَ لِعَدُوِّنَا مِنْهُ شَيْ‌ءٌ إِلَّا مَا غَصَبَ عَلَيْهِ وَ إِنَّ وَلِيَّنَا لَفِي أَوْسَعَ فِيمَا بَيْنَ ذِهْ إِلَى ذِهْ يَعْنِي بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآيَةَ﴿ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا ﴾الْمَغْصُوبِينَ عَلَيْهَا ﴿خالِصَةً ﴾لَهُمْ ﴿يَوْمَ الْقِيامَةِ﴾ بِلَا غَصْبٍ‌»[7]

این روایت شریف به زیبایی تفسیری از آیه فوق ارائه می دهد و تعبیر ملکیّت مؤمن نسبت به حیات دنیا را مطلق شمرده که به دست کفار، مورد تعرّض و غصب واقع شده و در آخرت، همه نعیم و روضه رضوان بدون هیچ منازعی خالص برای مؤمن می باشد. البتّه ملکیّتی که توسّط مالک اصلی یعنی خداوند به أولیای منتجب خود، منتقل و ایشان به یاوران و مؤمنان حقیقی، عنایت می کنند.

«عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الرَّيَّانِ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى الْعَسْكَرِيِّ جُعِلْتُ فِدَاكَ رُوِيَ لَنَا أَنْ لَيْسَ لِرَسُولِ اللّه  مِنَ الدُّنْيَا إِلَّا الْخُمُسُ فَجَاءَ الْجَوَابُ إِنَّ الدُّنْيَا وَ مَا عَلَيْهَا لِرَسُولِ اللّه ‌»[8]

«عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ  قَالَ قَالَ رَسُولُ اللّه  خَلَقَ اللّه آدَمَ وَ أَقْطَعَهُ الدُّنْيَا قَطِيعَةً فَمَا كَانَ لآِدَمَ ع فَلِرَسُولِ اللّه  وَ مَا كَانَ لِرَسُولِ اللّه فَهُوَ لِلْأَئِمَّةِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ »[9]

در این روایت شریف این امر را مسبوق به سابقه می داند و ملکیّت أولیای برگزیده الهی بر زمین را از زمان ابونا آدم،ثابت می داندکه به خاتم الانبیاء به میراث رسیده است.«یا وارث آدم صفوة اللّه»

«ثِقَةُ الْإسلام فِي الْكَافِي، عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنِ السِّنْدِيِّ بْنِ الرَّبِيعِ قَالَ: لَمْ يَكُنِ ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ يَعْدِلُ بِهِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ شَيْئاً وَ كَانَ‌ لَا يَغِبُّ[10] إِتْيَانَهُ ثُمَّ انْقَطَعَ عَنْهُ وَ خَالَفَهُ وَ كَانَ سَبَبُ ذَلِكَ أَنَّ أَبَا مَالِكٍ الْحَضْرَمِيَّ كَانَ أَحَدَ رِجَالِ هِشَامٍ وَقَعَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ مُلَاحَاةٌ فِي شَيْ‌ءٍ مِنَ الْإِمَامَةِ قَالَ ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ الدُّنْيَا كُلُّهَا لِلْإِمَامِ عَلَى جِهَةِ الْمِلْكِ وَ أَنَّهُ أَوْلَى بِهَا مِنَ الَّذِينَ هِيَ فِي أَيْدِيهِمْ وَ قَالَ أَبُو مَالِكٍ لَيْسَ كَذَلِكَ أموال النَّاسِ لَهُمْ إِلَّا مَا حَكَمَ اللّه بِهِ لِلْإِمَامِ مِنَ الْفَيْ‌ءِ وَ الْخُمُسِ وَ الْمَغْنَمِ فَذَلِكَ لَهُ وَ ذَلِكَ أَيْضاً قَدْ بَيَّنَ اللّه لِلْإِمَامِ أَيْنَ يَضَعُهُ وَ كَيْفَ يَصْنَعُ بِهِ فَتَرَاضَيَا بِهِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ وَ صَارَا إِلَيْهِ فَحَكَمَ هِشَامٌ لِأَبِي مَالِكٍ عَلَى ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ فَغَضِبَ ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ وَ هَجَرَ هِشَاماً بَعْدَ ذَلِكَ»[11]

در این روایت، نزاع بین دو تن از یاران ممتاز أهل بیت درگرفته و نمی توان به راحتی حق را به جانب هشام بن الحکم دانستچه آن که ابن ابی عمیر شخصیتی است که به واسطه از إمام صادق  نقل روایت می کند؛ همچنین محضر حضرت موسی بن جعفر و حضرت رضا را درک و نقل روایت کرده است. آدم عامی و معمولی نیست بل فردیست که شیخ در عده در شانش گوید: «لانه لایروی و لایرسل الا عن ثقة...» چنین شخصی رأی هشام را انکار کرده و به این سبب ازو مکدر و با او قطع رابطه می کند.«از همین جا سر برخی تضعیف های أصحاب رجال معلوم می شود که ریشه های کلامی داشته و آسیبی به إعتبار روایات مقدوحین نمیزند.»

باری مرحوم مجلسی در ذیل این حدیث می فرماید، نزاع بین این دو نزاع لفظی بوده و هر دو در باطن بر یک نظر بوده اند. در باطن امر همه عالم در ید معصوم و حجّتخدا می باشد و در ظاهر، هرکسی که زمینی در دست اوست، مالک آن می باشد.

بعضی از شارحان احادیث مثل مرحوم کمره ای، این روایات را تفسیر به ملکیّت طولی می کنند...

بیانٌ بتفصیل منّا: هرکس مالک دست و پای خودش می باشد و می تواند آن را در هر راهی بخواهد استفاده کند. این ملکیّت به معنای آن است که هرکس بر اعضا و جوارح خود، نسبتی از اراده و قدرت را دارد که جملگی با یک دستور، مسخر می شوند، پس هرکس می تواند هرگونه بخواهد از مغز خود دستوری را صادر و بواسطه اعصاب، آن اعضا را بکار گیرد و از تحرک این اعضا، چرخ علم و اقتصاد و صنعت و تجارت را به گردش درآورد و از منافع آن ها درآمد کسب کند.

نوع دومی از مالکیّت وجود دارد که هر کس نسبت به أموال و املاک منقول و غیر منقول خود دارد. این أموال با صاحب مال یک رابطه اعتباری دارند که بر أساس قرار دادهای اعتباری الهی و بشری به شخص، منتسب یا ازو به دیگری منتقل می شوند. طبعاً مالکیّت حقیقی نوع أوّل بالاتر از ملکیّت اعتباری نوع دوم می باشد. ملکیّت انسان بر نفس خود و اعضا و جوارح خود به صورت ذاتی می باشداگر چه مطلق نمی باشد و قدرت آدمی محدود می باشد

با توجه به مثال«مقرِّب من جهة و مبعِّد من جهات!» فوق گوییم:خدای متعال هم که این عالم را بر أساس حکمت آفریده، نسبت به عالم و آدم، احاطه و ملکیّت به معنای واقعی دارد و همه هستی تحت اراده مطلقه حضرت حق می باشند: ﴿انما امره اذا اراد شیئا فیقول له کن فیکون﴾[12]

این ملکیّت بسی فراتر از ملکیّت اعتباری و قراردادی افراد بر أموال خود می باشد. به این ترتیب خدای متعال از همه کس بر أموال و بلکه نفوس آدمیان مقدم می باشد. پس مالک اصلی عالم خداست و ملکیتهای اعتباری بر خانه و زمین و گنج و ثروت، در جنب ملکیّت حقیقی پروردگار، هیچ رنگ و اعتباری ندارد.

حال این خدای خالق مخلوقات، زمین را با تمام اموالش، در اختیار بندگان برگزیده و صالح خود قرار می دهد. چنان که از روز اول، زمین را به آدم ابوالبشر اقطاع کرده و در قرآن خود نیز وعده کرده زمین را به موعود امم، به ارث خواهد گذاشت:

﴿ وَ لَقَدْ كَتَبْنٰا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهٰا عِبٰادِيَ الصّٰالِحُونَ ﴾[13]

این ملکیّت هم دارای دو بخش می باشد:

بخش اول: ملکیّت مفوضه الهیست که برای برگزیدگان از أولیا ولایتی تکوینی و قدرت تصّرفی باطنی در عالم و بلکه آدم، ایجاد می کند.

بخش دوم: ملکیّت اعتباریه أولیای دین، که خدا بر أساس إطلاق حق خود این بخش راکه اهمیّت کمتری نسبت به بخش أوّل دارد به آن ها واگذارده است. نکته شایان توجه آن که این بخش دومست که منشا آثار فقهی می شود به این معنا که بر متصّرف زمین لازم است خراج زمین را به ولی یا إمام معصوم دهد«یکم» و اگر بدون جلب رضای او، در زمین تصّرف کند غاصب بشمار می رود«دوم» و البتّه در زمان حضرت حجّتعج کسی را یارای غصب أموال حجّتخدا نخواهد بود.«سوم»«اموری که در روایات به آن ها اشارت شده است.»

حال در دوره هایی مثل عصر غیبت، ممکن است به مصالحی چون تدریجی بودن احکام یا عدم بسط ولی خدا استفاده مؤمنان از زمین به صورت مجانی باشد و غیر مؤمنان از نظر باطنی غاصب حق ولی حق باشند. و در زمان خود یعنی عصر ظهور حضرت مهدی سلام اللّه علیه، این حق خود را استیفا کرده و تقاضای خراج و طسق کنند.

با توضیح فوق شاید بتوان گفت: اگر قواعدی در فقه برای مالکیّت زمین از رهگذر بیع و شراء واقع می شود یا قاعده «من احیا ارضا فهی له» جاری می شود یا خمس را حق لازم الادا و مطهر أموال می شمارد در دوره گذار و عصر غیبت بوده و در زمان بسط ید ولی خدا، انتفاع وبهره مندی از املاک و اموال،غیر از مقرّرات فوق، قواعد مخصوص و خراجهای مقرّر دیگری خواهد داشت. و شاید در آن زمانه، افراد با إجازه إمام ع، فقط حق انتفاع از أموال خود را خواهند داشت و کسی بر چیزی مالک بالاستقلال و لو اعتبارا نخواهد بود. واللّه اعلم!

اینک حاصل مطلب آن شد که خدای منان که خالق عالم هستی است و همه موجودات را از کتم عدم به منصه وجود آورده، طبعاً و قهراً مالک به ملکیّت حقیقی و محیط بر همه چیز به احاطه تکوینی است و این امریست طبیعی که هر موجدی مالک و صاحب اختیار کامل و مسلط بر مخلوق خود است.

حال خداوند خالق، بر أساس مالکیّت حقیقی کره خاکی را به آدم ابو البشر و خاتم انبیاء بعنوان خلیفة اللّه واگذار کرده است بنابر این براستی انبیاء مخصوصاً خاتم انبیاء،‌مالکان زمین و صاحب سلطنت واقعیه بر این کره خاکی خواهند بود چه آن که این مالکیّت از جانب خالق زمین به آن ها داده شده است.

در این بین از آن جا که بشر و بنی آدم در این کره خاکی مقرّر شده زندگی نموده و امرار معاش کنند و طبعاً مقتضای اصل تنازع بقاء از یک طرف و لزوم سلطنت بر زمین که منبع تأمین معاش افراد بنی آدمست از طرف دیگر، ثبوت إختصاص سلطنت افراد بشر بر بخشی از زمین و حق استفاده از آن برای تأمین معاش و ثروت باید به علتی از علل ثابت باشد که دیگران حق مزاحمت او را در برداشت از منافع زمین نداشته باشند، این همان ملکیّت اعتباریست که در طول دو ملکیّت حقیقی خدا و خلفاء اللّه برای بنی آدم در زمین با إجازه خود خدا و خلفای الهی قرار داده شده است که بر أساس قوانین حیات، بشر گاه در ظاهر امر همین گونه ملکیّت برای خود رسول و ائمه  نیز ثابت خواهد شد با این بیان به خوبی مراحل مالکیّت های واقعی ائمه دین و مالکیّت اعتباری بنی آدم حل خواهد شد و اللّه العالم.

و بر این أساس تحلیل ملک یا استفاده از أراضی برای شیعه و عدم حلیت برای ماسوای آنان معنی پیدا می کند چه آن که حق تملیک اعتباری برای مالکین حقیقی مسلم است و گفتیم که مالکین حقیقی رسول خدا و آل او هستند و آنان حق تملیک به شیعیان خود را دارند، گر چه ممکن است این حق بر أساس احیاء زمین یا امر دیگری باشد.