درس خارج فقه استاد اشرفی

16/2/91

مرحوم اردبیلی در مجمع ومرحوم علّامه پیش از ایشان در تذکره قائل به استحباب صدقه بر علویین شده اند یعنی دادن صدقه مستحبّ به بنی هاشم افضل از دادن زکات مستحبّ به دیگرانست.صاحب جواهر إدّعای اجماع محصّل ومنقول در زمینه جواز صدقه مستحبّ بر بنی هاشم کرده اند. بر این مطلب روایات متعدّدی نیز دلالت دارند که به برخی از آنها اشاره می شود:

ما عن كتاب حسين بن عثمان بن شريك برواية ابن أبي عمير عنه و عن غير واحد عن عبد اللّه بن شيبان عن أبي عبد اللّه  قال: «إنّما حرّم على بني هاشم من الصدقة الزكاة المفروضة على الناس» ثمّ قال: «لو لا هذا لحرمت علينا هذه المياه التي فيما بين مكّة و المدينة.[1]

رواية جعفر بن إبراهيم الهاشمي عن أبي عبد اللّه  قال: قلت له: أ تحلّ الصدقة لبني هاشم؟ فقال: «إنّما تلك الصدقة الواجبة على الناس لا تحلّ لنا، فأمّا غير ذلك فليس به بأس، و لو كان كذلك ما استطاعوا أن يخرجوا إلى مكة، هذه‌ المياه عامّتها صدقة.»[2]

في الفقيه: «سئل الصادق  عن قول اللّه عز و جل : «مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً.» قال: «نزلت في صلة الامام.»[3]

و قال  «درهم يوصل به الإمام أفضل من ألف ألف درهم ينفق في غيره في سبيل اللّه.» [4]

و خبر عيسى بن عبد اللّه عن ابي عبد اللّه  قال: قال رسول اللّه «ص»:«من صنع إلى أحد من أهل بيتي يدا كافيته به يوم القيامة.» [5]

و ما عن الكليني بسنده عن بعض أصحابنا عن أبي عبد اللّه  قال :قال رسول اللّه «ص»: «أنا شافع يوم القيامة لأربعة أصناف و لو جاؤوا بذنوب‌أهل الدنيا: رجل نصر ذريّتي، و رجل بذل ماله لذريّتي عند الضيق، و رجل أحبّ ذريتي باللسان و القلب، و رجل سعى في حوائج ذريتي إذا طردوا أو شرّدوا.»[6]

و ما عن الصدوق قال: قال الصادق  «إذا كان يوم القيامة نادى مناد أيّها الخلائق أنصتوا فإن محمدا  يكلّمكم، فتنصت الخلائق فيقوم النبي  فيقول: يا معشر الخلائق من كانت له عندي يد أو منّة أو معروف فليقم حتى أكافيه، فيقولون: بآبائنا و أمهاتنا و أيّ يد و ايّ منة و أيّ معروف لنا؟ بل اليد و المنّة و المعروف للّه و لرسوله على جميع الخلائق، فيقول لهم: بلى من آوى أحدا من أهل بيتي أو برّهم أو كساهم من عرى أو أشبع جائعهم فليقم حتى أكافيه، فيقوم أناس قد فعلوا ذلك فيأتي النداء من عند اللّه تعالى يا محمد يا حبيبى قد جعلت مكافاتهم إليك فأسكنهم من الجنة حيث شئت قال: فيسكنهم في الوسيلة حيث لا يحجبون عن محمد و أهل بيته.»[7]

در کتاب لغوی قاموس در معنای وسیله چنین آمده است: «الوسيلة و الواسلة: المنزلة عند الملك و الدرجة و القربة.»‌ ودر کتاب شریف معاني الأخبار از پیامبر وسیله چنین تعریف شده است: «الوسيلة هي درجتي في الجنة و هي ألف مرقاة.»(116)

در مقابل این روایات روایاتی وجود دارد که ظاهر در منع می باشد:

خبر إبراهيم بن محمد بن عبد اللّه الجعفري المرويّ عن قرب الإسناد قال: كنّا نمرّ و نحن صبيان فنشرب من ماء في المسجد من ماء الصدقة، فدعانا جعفر بن محمد  فقال: «يا بنيّ لا تشربوا من هذا الماء و اشربوا من مائي.»(باب 31من المستحقّین ح2)

إبراهيم بن محمد از نوادگان جناب جعفر طیار می باشد ولی در مورد ایشان توثیقی وارد نشده است.مرحوم مامقانی در کتاب تنقیح، شاهدی بر وثاقت ایشان می آورد : «و يمكن استفادة وثاقته من كونه أحد الشهود المذكورين في وصية الكاظم «ع».»البته سند از جهت دیگری نیز ضعف دارد چرا که محمد بن علی بن خلف عطار مجهول می باشد.

عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنِ الرِّضَا قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّدَقَةِ تَحِلُّ لِبَنِي هَاشِمٍ فَقَالَ لَا وَ لَكِنْ صَدَقَاتُ بَعْضِهِمْ عَلَى بَعْضٍ تَحِلُّ لَهُمْ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِذَا خَرَجْتَ إِلَى مَكَّةَ كَيْفَ تَصْنَعُ بِهَذِهِ الْمِيَاهِ الْمُتَّصِلَةِ بَيْنَ مَكَّةَ وَ الْمَدِينَةِ وَ عَامَّتُهَا صَدَقَةٌ قَالَ سَمِّ فِيهَا شَيْئاً قُلْتُ عَيْنُ ابْنِ بَزِيعٍ وَ غَيْرِهِ قَالَ وَ هَذِهِ لَهُمْ.»[8]

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي الْخِصَالِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ يُوسُفَ بْنِ الْحَارِثِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْعَرْزَمِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِبَنِي هَاشِمٍ إِلَّا فِي وَجْهَيْنِ إِنْ كَانُوا عِطَاشاً فَأَصَابُوا مَاءً فَشَرِبُوا وَ صَدَقَةُ بَعْضِهِمْ عَلَى بَعْضٍ.[9]

ما عن جعفر بن محمد  أنّه قال: قال رسول اللّه «لا تحلّ الصدقة لي و لا لأهل بيتي، إنّ الصدقة أوساخ الناس» فقيل لأبي عبد اللّه  الزكاة التي‌يخرجها الناس من ذلك؟ قال: «نعم قد عوّضنا اللّه في ذلك الخمس.»(المستدرک 1/526)

وما فی نهج البلاغة:« فَقُلْتُ أَ صِلَةٌ أَمْ زَكَاةٌ أَمْ صَدَقَةٌ فَذَلِكَ مُحَرَّمٌ عَلَيْنَا أهل الْبَيْتِ‌.»

وجه جمع: روایاتی که إستثنا کرد زکات مستحبّ را از نظر سند روایاتی صحیح ومعتبرست علاوه این که از اجماع محصّل ومنقول جواهر، کشف می شود که روایات منع یا دارای ضعف سند می باشد یا این که از نظر دلالی باید تاویل شود.برای تاویل وجمع بین روایات مجوزه ومانعه راههایی گفته شده است که به دو مورد اشاره می شود:

راهی که بعضی از معاصرین نقل کرده اند که عدم جواز صدقه مستحبّ مختص پیامبر وائمه  می باشد شاهد آن که در برخی روایات تصریح داشت که «لاتحل لنا». فیه:در مقابل این تعبیر در دیگر روایات مضمونی وجود داشت که دادن صله به امام برابر هزار هزار درهم است:«أفضل من ألف ألف درهم»

بیان استاد ره: اگر صدقات با مهانت وذلت گیرنده واستکبارِ دهنده باشد بر بنی هاشم گرفتن این صدقه حرام می شود زیرا خدای متعال بر انتساب به حضرت رسول ص مقام ارجمندی قرار داده است وهیچ کسی حق تذلیل وتوهین به ایشان را ندارد. اما اگر برای رفع گرفتاری وتقرب الی رسول الله و زهرای اطهر صله یا هدیه ای به سادات بدهد ایرادی ندارد؛ وجه عدم قبول أهل بیت امام حسین  با صدقات کوفیان وبر زمین زدن آنها توسط جناب ام کلثوم نیز با این بیان روشن می شود.

زکات فطره آیا نیز بر سادات حرامست یا خیر؟برخی آن را حرام می دانند زیرا أدلّه حرمت زکات بر بنی هاشم قیدی ندارد و اعم از زکات اموال یا اجناس می باشد علاوه بر این که در روایت، زکات را اوساخ اموال مردم عنوان کرده بود که مردم برای تطهیر اموالشان ملزم به پرداخت صدقات می باشند و از اینجهت بر بنی هاشم حرام می شود،پس باید گفت:زکات فطره که چرک بدن می باشد به طریق اولی بر بنی هاشم حرام می باشد.

جایی برای اشکال نیز وجود ندارد که: «آیات زکات در قرآن کریم ناظر به زکات اموالست و در قرآن کریم سخنی از زکات بدن یعنی زکات فطره به میان نیامده است لذا روایات منع، منحصر به زکات اموال می باشد» چرا که در روایاتی آیه زکات را منطبق بر زکات فطره کرده اند از جمله در صحیح هشام بن الحكم از امام صادق  آمده است:

از این روایات بر می آید که آیه زکات ابتدائا بر زکات فطره نازل شده است وبعد ازاین که مردم توانمند شدند آیه بر زکات اموال توسعه پیدا کرد.بنابر این قدرمسلم آیه انما الصدقات که تخصیص خورده است زکات فطره می باشد.