درس فقه نظام سیاسی استاد شیخ محسن اراکی

موضوع: عدل اقتصادی/رابطه عدل با تفاوت‌های اجتماعی /رابطه تفاوت‌های اجتماعی و امتیاز اقتصادی

مروری بر مباحث گذشته

یکی دیگر از نمونه‌های مخالفت با امتیاز سیاسی بر مبنای تفاوت روابط اجتماعی جریان مخالفت امیرالمؤمنین علیه السلام با نصب معاویه بر ولایت شام حتی برای یک روز است که روایات زیادی در این زمینه وجود دارد که به تفصیل آن نمی‌پردازیم؛ خیلی افراد به حضرت می‌گفتند فعلاً معاویه را رها کن تا حکومت خودت تثبیت شود و بعد با او مخالفت کن.

حضرت نامه‌ای[1] دارد در جواب معاویه و می‌فرماید پیشنهاد تو همانند فریبی است که به بچه‌ها می‌دهند وقتی می‌خواهند آنان را شیر مادر بگیرند، که شارحین نهج‌البلاغه پیشنهاد معاویه را چنین گفته‌اند که او گفته که به من کاری نداشته باش و من در فرمانروایی شام باشم و بیعت هم نمی‌کنم، که حضرت مخالفت کردند و بر آن پایداری کردند که منجر به جنگ صفین شد.

عمربن‌خطاب که یزیدبن‌ابی‌سفیان و بعد برادر او یعنی معاویه را نصب کرده بود، به دلیل جایگاه اجتماعی آنها بود و اصلاً خلیفه دوم معتقد بود که باید برای این مسئولیت‌ها آنهایی را که جایگاه اجتماعی برجسته‌ای دارند بر این کار گماشت و حتی در مسئله اقتصاد هم همین‌طور؛ معتقد بود بیت‌المال را باید طبق تفاوت‌های اجتماعی تقسیم کند و خود در تقسیم به آنهایی که جایگاه اجتماعی برتری داشتند، بیشتر می‌داد، مثلاً به مهاجر بیشتر از انصار می‌داد، به عربی بیشتر از موالی می‌داد و...؛ اما حضرت امیر علیه السلام اصرار بر تصویه و اجرای عدل در این مسائل و نفی امتیاز سیاسی بر مبنای جایگاه سیاسی داشتند.

نفی امتیاز اقتصادی بر اساس تفاوت‌های اجتماعی

همان‌طوری که تفاوت اجتماعی در نظام اسلامی و چهارچوب عدل نمی‌تواند منشأ امتیاز سیاسی باشد، همچنین تفاوت اجتماعی نمی‌تواند منشأ امتیاز اقتصادی باشد.

روایت اول:

مرحوم مجلسی در بحار از تحف العقول روایتی نقل می‌کند که در این روایت یکی از خطبه‌های امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده است که در این خطبه حضرت امیر علیه السلام تأکید بر نفی هرگونه امتیاز دارند که از آن همچین نفی امتیاز اقتصادی بر اساس تفاوت‌های اجتماعی استفاده می‌شود که این خطبه چون در خصوص بحث ما اهمیت دارد، بخشی از این خطبه را می‌خوانیم که از سیاق این خطبه چنین استفاده می‌شود که این خطبه یا اولین خطبه‌ای بوده که حضرت بعد از تصدّی خلافت ظاهری ایراد فرموده است یا از همان خُطب اوایل تصدّی حضرت بوده است:

أَمَّا بَعْدُ أَيُّهَا النَّاسُ فَإِنَّا نَحْمَدُ رَبَّنَا وَ إِلَهَنَا وَ وَلِيَّ النِّعْمَةِ عَلَيْنَا ظَاهِرَةً وَ بَاطِنَةً بِغَيْرِ حَوْلٍ مِنَّا وَ لَا قُوَّةٍ إِلَّا امْتِنَاناً عَلَيْنَا وَ فَضْلًا لِيَبْلُوَنَا أَ نَشْكُرُ أَمْ نَكْفُرُ فَمَنْ شَكَرَ زَادَهُ وَ مَنْ كَفَرَ عَذَّبَهُ وَ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ أَحَداً صَمَداً وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ بَعَثَهُ رَحْمَةً لِلْعِبَادِ وَ الْبِلَادِ وَ الْبَهَائِمِ وَ الْأَنْعَامِ نِعْمَةً أَنْعَمَ بِهَا وَ مَنّاً وَ فَضْلًا فَأَفْضَلُ النَّاسِ أَيُّهَا النَّاسُ عِنْدَ اللَّهِ مَنْزِلَةً وَ أَعْظَمُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ خَطَراً أَطْوَعُهُمْ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ أَعْمَلُهُمْ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ أَتْبَعُهُمْ لِسُنَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وسلم وَ أَحْيَاهُمْ لِكِتَابِ اللَّهِ فَلَيْسَ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ عِنْدَنَا فَضْلٌ إِلَّا بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِهِ وَ اتِّبَاعِ كِتَابِهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ صلی الله علیه وآله وسلم هَذَا كِتَابُ اللَّهِ بَيْنَ أَظْهُرِنَا وَ عَهْدُ نَبِيِّ اللَّهِ وَ سِيرَتُهُ فِينَا لَا يَجْهَلُهَا إِلَّا جَاهِلٌ مُخَالِفٌ مُعَانِدٌ عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ اللَّهُ ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى‌ وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ﴾[2] فَمَنِ اتَّقَى اللَّهَ فَهُوَ الشَّرِيفُ الْمُكَرَّمُ الْمُحِبُّ[3]

که حضرت به صراحت بیان می‌دارند شرافت که همان جایگاه اجتماعی است، بر اساس تقواست نه بر اساس اعتبارات اجتماعی؛ بعد ادامه می‌دهند:

وَ كَذَلِكَ أَهْلُ طَاعَتِهِ وَ طَاعَةِ رَسُولِ اللَّهِ يَقُولُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ ﴿إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[4] ﴿وَ قَالَ‌ «أَطِيعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ الْكافِرِينَ﴾[5] ثُمَّ صَاحَ بِأَعْلَى صَوْتِهِ يَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ يَا مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِينَ أَ تَمُنُّونَ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى رَسُولِهِ بِإِسْلَامِكُمْ وَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ الْمَنُّ عَلَيْكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ[6]

این اشاره به آن حرفی است که برخی می‌گفتند ما زودتر مسلمان شدیم و بیشتر برای اسلام زحمت کشیدیم؛ لذا باید از امتیاز بیشتری برخوردار باشیم.

ثُمَّ قَالَ :أَلَا إِنَّهُ مَنِ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتَنَا وَ أَكَلَ ذَبِيحَتَنَا وَ شَهِدَ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَجْرَيْنَا عَلَيْهِ أَحْكَامَ الْقُرْآنِ وَ أَقْسَامَ الْإِسْلَامِ[7]

مراد از «اقسام» تقسیم بندی امتیازات است.

لَيْسَ لِأَحَدٍ عَلَى أَحَدٍ فَضْلٌ إِلَّا بِتَقْوَى اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكُمْ مِنَ الْمُتَّقِينَ وَ أَوْلِيَائِهِ وَ أَحِبَّائِهِ الَّذِينَ‌ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ‌ [8]

بعد حضرت شروع به موعظه می‌کنند:

أَلَا إِنَّ هَذِهِ الدُّنْيَا الَّتِي أَصْبَحْتُمْ تَتَمَنَّوْنَهَا وَ تَرْغَبُونَ فِيهَا وَ أَصْبَحَتْ تَعِظُكُمْ وَ تَرْمِيكُمْ لَيْسَتْ بِدَارِكُمْ وَ لَا مَنْزِلِكُمُ الَّذِي خُلِقْتُمْ لَهُ ...[9]

تا آنجا که می‌فرماید _که یکی از مقاطع شاهد بحث ما همین مطلب است _ :

فَانْظُرُوا يَا مَعَاشِرَ الْمُهَاجِرِينَ وَ الْأَنْصَارِ وَ أَهْلِ دِينِ اللَّهِ مَا وُصِفْتُمْ بِهِ فِي كِتَابِ اللَّهِ وَ نَزَلْتُمْ بِهِ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وسلم وَ جَاهَدْتُمْ عَلَيْهِ فِيمَا فُضِّلْتُمْ بِهِ [10]

حضرت می‌فرماید ببینید با چه معیاری خدا به شما برتری بخشیده است؟

أَ بِالْحَسَبِ وَ النَّسَبِ أَمْ بِعَمَلٍ وَ طَاعَةٍ فَاسْتَتِمُّوا نِعَمَهُ عَلَيْكُمْ رَحِمَكُمُ اللَّهُ بِالصَّبْرِ لِأَنْفُسِكُمْ وَ الْمُحَافَظَةِ علی مَنِ اسْتَحْفَظَكُمُ اللَّهُ مِنْ كِتَابِهِ أَلَا وَ إِنَّهُ لَا يَضُرُّكُمْ تَوَاضُعُ شَيْ‌ءٍ مِنْ دُنْيَاكُمْ بَعْدَ حِفْظِكُمْ وَصِيَّةَ اللَّهِ وَ التَّقْوَى[11]

حضرت می‌فرماید: اگر چیزی از دنیا به شما کم رسید این جایگاه شما را نزد خدا پایین نمی‌آورد.

وَ لَا يَنْفَعُكُمْ شَيْ‌ءٌ حَافَظْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَمْرِ دُنْيَاكُمْ بَعْدَ تَضْيِيعِ مَا أُمِرْتُمْ بِهِ مِنَ التَّقْوَى[12]

و بعد بیان می‌دارد که اگر تقوا را از دست بدهید، هرچه هم دنیا را به دست بیاورید این به سود شما نخواهد بود.

فَعَلَيْكُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِالتَّسْلِيمِ لِأَمْرِهِ وَ الرِّضَا بِقَضَائِهِ وَ الصَّبْرِ عَلَى بَلَائِهِ[13]

و بعد می‌فرماید _ که این هم از عبارات مهم این خطبه است _ :

فَأَمَّا هَذَا الْفَيْ‌ءُ فَلَيْسَ لِأَحَدٍ فِيهِ عَلَى أَحَدٍ أَثَرَةٌ قَدْ فَرَغَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ قَسْمِهِ[14]

این فیء که درآمدهای بیت‌المال مسلمین است، برای همه است و کسی بر دیگری در استفاده از آن رجحان و برتری ندارد و خداوند آن را تقسیم کرده و دیگر کسی نباید ادعای امتیازی کند.

فَهُوَ مَالُ اللَّهِ وَ أَنْتُمْ عِبَادُ اللَّهِ الْمُسْلِمُونَ وَ هَذَا كِتَابُ اللَّهِ بِهِ أَقْرَرْنَا وَ عَلَيْهِ شَهِدْنَا وَ لَهُ أَسْلَمْنَا وَ عَهْدُ نَبِيِّنَا بَيْنَ أَظْهُرِنَا فَسَلِّمُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ[15]

بعد حضرت اشاره به جریان مخالف با این سیاست اشاره می‌فرمایند:

فَمَنْ لَمْ يَرْضَ بِهَذَا فَلْيَتَوَلَّ كَيْفَ شَاءَ فَإِنَّ الْعَامِلَ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ الْحَاكِمَ بِحُكْمِ اللَّهِ لَا وَحْشَةَ عَلَيْهِ أُولَئِكَ الَّذِينَ‌ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ‌ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ‌ وَ نَسْأَلُ اللَّهَ رَبَّنَا وَ إِلَهَنَا أَنْ يَجْعَلَنَا وَ إِيَّاكُمْ مِنْ أَهْلِ طَاعَتِهِ وَ أَنْ يَجْعَلَ رَغْبَتَنَا وَ رَغْبَتَكُمْ فِيمَا عِنْدَهُ أَقُولُ مَا سَمِعْتُمْ وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِي وَ لَكُمْ.[16]

روایت دوم:

مرحوم مجلسی بعد از نقل این خطبه، خطبه دیگری را نیز از تحف العقول نقل می‌کنند:

لَمَّا رَأَتْ طَائِفَةٌ مِنْ أَصْحَابِهِ بِصِفِّينَ مَا يَفْعَلُهُ مُعَاوِيَةُ بِمَنِ انْقَطَعَ إِلَيْهِ وَ بَذْلَهُ لَهُمُ الْأَمْوَالَ[17]

جمعی از اصحاب امیرالمؤمنین علیه السلام در صفین دیدند که معاویه با برخی از اصحاب حضرت تماس می‌گیرد و به آنها وعده و پول می‌دهد تا آنان را فریب دهد.

وَ النَّاسُ أَصْحَابُ دُنْيَا قَالُوا لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام أَعْطِ هَذَا الْمَالَ وَ فَضِّلِ الْأَشْرَافَ وَ مَنْ تَخَوَّفُ خِلَافَهُ وَ فِرَاقَهُ حَتَّى إِذَا اسْتَتَبَ‌ لَكَ مَا تُرِيدُ عُدْتَ إِلَى أَحْسَنِ مَا كُنْتَ عَلَيْهِ مِنَ الْعَدْلِ فِي الرَّعِيَّةِ وَ الْقَسْمِ بِالسَّوِيَّةِ[18]

به حضرت عرض کردند که از هرکسی می‌ترسی که از تو جدا شود، پول بده و او را راضی کن و بعد از اینکه اوضاع تثبیت شد، آنوقت عدالت را اجرا کن.

فَقَالَ أَ تَأْمُرُونِّي أَنْ أَطْلُبَ النَّصْرَ بِالْجَوْرِ فِيمَنْ وُلِّيتُ عَلَيْهِ مِنْ أَهْلِ الْإِسْلَامِ وَ اللَّهِ لَا أَطُورُ بِهِ مَا سَمَرَ بِهِ سَمِيرٌ وَ مَا أَمَّ نَجْمٌ فِي السَّمَاءِ نَجْماً وَ لَوْ كَانَ مَالُهُمْ‌ مَالِي لَسَوَّيْتُ بَيْنَهُمْ فَكَيْفَ وَ إِنَّمَا هِيَ أَمْوَالُهُمْ[19]

حضرت می‌فرماید اگر این مال خودم بود و قصد تقسیم بین آنها را داشتم رعایت برابری می‌کردم، تا چه رسد که این مال، برای خود آنهاست.

ثُمَّ أَزَمَ طَوِيلًا سَاكِتاً ثُمَّ قَالَ مَنْ كَانَ لَهُ مَالٌ فَإِيَّاهُ وَ الْفَسَادَ فَإِنَّ إِعْطَاءَكَ الْمَالَ فِي غَيْرِ وَجْهِهِ تَبْذِيرٌ وَ إِسْرَافٌ وَ هُوَ يَرْفَعُ ذِكْرَ صَاحِبِهِ فِي النَّاسِ وَ يَضَعُهُ عِنْدَ اللَّهِ ...[20]

تا آنجا که حضرت موارد درست خرج مال را بیان می‌دارد:

فَمَنْ أَتَاهُ مَالٌ فَلْيَصِلْ بِهِ الْقَرَابَةَ وَ لْيُحْسِنْ بِهِ الضِّيَافَةَ وَ لْيَفُكَّ بِهِ الْعَانِيَ‌ وَ الْأَسِيرَ وَ لْيُعِنْ بِهِ الْغَارِمِينَ وَ ابْنَ السَّبِيلِ وَ الْفُقَرَاءَ وَ الْمُهَاجِرِينَ وَ لْيُصَبِّرْ نَفْسَهُ عَلَى الثَّوَابِ وَ الْحُقُوقِ فَإِنَّهُ يَحُوزُ بِهَذِهِ الْخِصَالِ شَرَفاً فِي الدُّنْيَا وَ دَرْكَ فَضَائِلِ الْآخِرَةِ.[21]

این روایت در نهج البلاغه هم آمده است و هم در امالی شیخ ابوعلی، فرزند شیخ نقل می‌کند.