درس خارج فقه استاد شیخ محسن اراکی

موضوع: كتاب الصلاة/صلاة المسافر /فروع مبحث حد التقصیر

مروری بر مباحث گذشته

بحث ما در حجیت اخبار عدل از موضوعات بود و تقریب صاحب مستمسک را بیان کردیم. اشکال آقای صدر را هم بر این تقریب بیان نمودیم. همچنین اشکال ایشان را هم دفع کردیم و گفتیم فرمایش صاحب مستمسک، فرمایش قوی و درستی است که مقتضی اخبار داله بر حجیت خبر واحد در احکام، شامل اینجا هم می‌شود. و گفتیم این خبرها هم مقتضایش همین است که شامل ما نحن فیه هم می‌شود هرچند عبارت «الحکم الکلی الالهی» در آن نیامده است اما عبارت «معالم الدین» و امثال این تعبیر در آنها آمده است که همان احکام الهی منظور است.

ادله حجیت خبر دلالت دارند بر حجیت خبر عدل از حکم الهی و این خود به دلالت التزامی می‌تواند اثبات کند حجیت اخبار عن اجتهاد المجتهد و اخبار از روایت راوی را به این ترتیب که اخبار از اجتهاد مجتهد نیز نوعی است از اخبار عن الحکم الهی اما به دلالت التزامی.

در حقیقت وقتی مجتهد حکمی را بیان می‌کند این حکم، حکم خداست. حال این کسی که اخبار می‌کند از اینکه «هذا مجتهد» معنایش این است که «هذا یخبر عن حکم الله» «هذا یفتی بما یحکم به الله سبحانه».

پس اخبار از اجتهاد مجتهد به دلالت التزامی، اخبار از حکم الهی است. بنابراین دلیلی که می‌گوید: «اخبار عدل از حکم الهی حجت است» شامل این مورد هم می‌شود و همانطوری که وقتی راوی مع الواسطه می‌گوید: «قال ابن ابی عمیر: سمعت فلان» این هم همینطور است و در حقیقت در اینجا اخبار از موضوع و روایت راوی می‌کند؛ اما چون روایت راوی، روایت از حکم خداست ولو مع الواسطه، این اخبار از روایت راوی می‌شود اخبار از حکم الهی بالدلالة الالتزامیة.

حال که شما قبول دارید دلیل حجیت خبر واحد شامل روایات مع الواسطه می‌شود به همان دلیل در ما نحن فیه هم باید مطلب را بپذیرید.

اشکالی گرفته شد که اخبار مجتهد از حکم الهی، اخبار عن حدسٍ است . ایشان پاسخ دادند که درست است که اخبار مجتهد عن حدسٍ است اما دلیلی که می‌گوید: «خبر عدل حجت است» ملاک آن، خبر عدل است و آن خبر عدل حسی می‌باشد. هم اخبار از اجتهاد المجتهد حسی است و هم اخبار عن روایة‌الراوی حسی می‌باشد. بله تلازم حدسی است که آن هم در هر دو جا حدسی است.

مرحوم آقای صدر رضوان الله علیه خودشان یک تقریب دیگری دارند. تقریبی که صاحب مستمسک داشتند اختصاص دارد به اخبار از دو موضو� یکی اخبار از موضوع در اخبار از اجتهاد مجتهد و دیگری اخبار از موضوع در اخبار از روایة الراوی. چون این دو اخبار است که بالدلالة‌الالتزامیة می‌شود اخبار عن الحکم. ایشان در این دو جا این تقریب را بیان کرده است. اما تقریب مرحوم صدر، یک تقریب اعم است .

تقریب مرحوم صدر

تقریب مرحوم صدر به یک شکلی، عکس تقریب مرحوم صاحب مستمسک است که در ادامه بیان خواهیم کرد.

مرحوم آقای صدر می‌فرماید که می‌توان چنین گفت که اصلاً همیشه اخبار از حکم به شکلی برگشتش به اخبار از موضوع است. هرجا در شبهه حکمیه اخبار از حکم خداوند بشود این به شکلی برگشت به اخبار از موضوع است. مثلا در اخبار زراره از امام که می‌گوید «قال الصادق کذا» در اینجا اخبار زراره، اخبار از موضوع است و اخبار از حکم نیست.

همه این اخبارها حتی اخبار بدون واسطه از امام معصوم، برگشتشان به خبر از موضوع است و بالدلالة‌الالتزامیة از حکم است. البته ایشان تعبیرشان این نیست که ما گفتیم ولکن مضمون همین است که بالدلالة الالتزامیة اخبار از حکم است.

بیان ذلک: وقتی زراره می‌گوید «قال الصادق یجب فلان» او دارد ظهور کلام امام را برای ما نقل می‌کند. معنایش این است که او نقل می‌کند که «کلام الصادق ظاهر فی هذا» او در واقع ظهور کلام را نقل می‌کند یعنی موضوع حجیت ظهور را برای ما نقل می‌کند.

وقتی می گوید «قال الصادق» ما که در دل و ضمیر امام که نیستیم که مقصود امام را بدانیم ولکن از قول زراره که می‌گوید «قال الصادق» می‌فهمیم که یعنی «هذا ما تکلم به الصادق علیه السلام » در این صورت روشن است که این اخبار از موضوع است نه اخبار از حکم. بعد بر اساس حجیت ظهور ما می‌گوییم این ظاهر است در وجوب و سپس وجوب از آن استفاده می‌کنیم.

زراره قول امام صادق را بیان می‌کند و این قال الصادق در وقتی می شود حکم که شما حجیت ظهور را درست کنی. اگر شما قائل به حجیت ظهور نباشید صدبار هم اگر گفته شود «قال الصادق» باز افاده هیچ حکمی نمی‌کند. این اخبار از ظهور است و برای اینکه اخبار از حکم شود و بتوان از آن حکم را استفاده نمود، متوقف است بر حجیت ظهور.

بنابراین خبر عدل در شبهات حکمیة همه‌جا برگشتش به اخبار عن الموضوع است. پس دلیلی که می‌گوید «خبر العدل حجة» اولاً و بالذات اخبار عن الموضوع را اثبات می‌کند و سپس_ البته تعبیر ایشان نیست ولکن مضمون کلام ایشان است که _ به دلالت التزامی اخبار عن الحکم حجیتش ثابت می‌شود.

گفته شد که فهم ایشان عکس فهم مرحوم حکیم است. چون مرحوم حکیم می‌فرمود که اخبار عن الحکم بالدلالة الالتزامیة اثبات اخبار عن الموضوع است درحالیکه ایشان می‌فرماید اخبار عن الموضوع بالدلالة الالتزامیة اخبار عن الحکم است. و اینکه دلیل حجیت خبر عدل اولاً و بالذات اثبات می‌کند حجیت اخبار عن الموضوع را و چون بین ثبوت این موضوع و ثبوت آن حکم _ بر مبنای حجیت ظهور _ تلازم وجود دارد لذا اخباره عن الموضوع اخبار عن الحکم. بنابراین باید گفت که دلیل حجیت خبر واحد، حجیت اخبار عن الموضوع را اثبات می‌کند.

این فرمایش مرحوم صدر است که به نظر ما فرمایش محکم و قوی است ولکن خود ایشان به این تقریب اشکال وارد می‌کند و خودشان این تقریب را قبول ندارند.

ایشان در اشکال به این تقریب می‌فرماید که نمی‌توان برای اثبات حجیت خبر در شبهات موضوعیه به این تقریب استناد جست؛ زیرا فرق است بین اخبار زراره از کلام الصادق علیه السلام و بین اخبار زراره از نجاست الشئ. و لذا چون فرق است نمی‌توان از دلیل حجیت خبر در احکام به حجیت اخبار از موضوع تعدّی نمود.

اخبار زراره ولو از کلام امام صادق علیه السلام در شبهه حکمیه دو حیثیت دارد: یک حیثیت، حیثیت اخبار عن الموضوع است که اخبار عن الکلام است و یک حیثیت، حیثیت کاشفیت این کلام است از آن حکم است.

دلیل حجیت خبر عدل که می‌گوید خبر عدل از حکم، حجت است یعنی می‌گوید حجت است بما هو کاشف عن الحکم نه بما هو اخبار عن موضو� بما هو کاشف عن الحکم دارد اثبات حجیت می‌کند. بنابراین نمی‌توانید تعدّی کنید از این دلیل حجیت خبر عدل در احکام برای اثبات اینکه مثلا «انّ زراره اخبر عن نجاست الثوب» و بگویید این هم حجت است.

این اشکالی است که مرحوم آقای صدر به تقریب خود می‌گیرد.

و صل الله علی محمد و آله الطاهرین