درس خارج فقه تربیتی استاد علیرضا اعرافی

موضوع: فقه تربیتی / امر به معروف و نهی از منکر / وظایف نهاد‌ها (خانواده)

اشاره و مقدمه بحث:

در بحث از «امر به معرف و نهی از منکر خانوادگی » به ادله‌ای پرداختیم، آیه وقایه بررسی شد و سپس به آیه ائتمار پرداختیم.

دلیل دوم: آیه ائتمار

﴿أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَ لا تُضآرُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ وَ إِنْ كُنَّ أُولاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَ أْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ وَ إِنْ تَعاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرى﴾[1] ‌

در آیه بحث مفصل در مورد سیاق آیه مطرح کردیم. سیاق مهم و غیر مهم و بحث خروج از سیاق با تنقیح مناط مطرح شد.

آیا می‌توان از آیه شمول را استفاده کرد به عنوان جمله مستقل یا خیر؟ ما احتمال تعمیم دادیم. تعمیم را تقویت کردیم. آیه فراتر از سیاق، مدلول وسیعی را افاده می‌کرد. «ائتمروا بینکم» در فضای خانواده و روابط بین زن و شوهر شمول دارد. آنان وظیفه دارند که مسایل بین خودشان و آنچه مربوط به فرزندشان می‌شود را با مشورت و هم فکری حل کنند و اختصاص به مورد «شیر» ندارد. نسبت به شمول آن در مورد سایر خانواده و فامیل تردید داشتیم، اما مسایل زن و شوهر و مسایل آن دو با بچه در تحت مفهوم آیه است.

مفهوم ائتمار

بحث بعدی در این است که ﴿وأتمروا بینکم﴾ یعنی چه؟ ائتمار از ماده «امر» است که به باب افتعال رفته است. در تفاسیر به چهار احتمال اشاره شده است:

مطاوعه و قبول الامر

احتمال اول این است که «ائتمار» به معنای قبول امر و فرمان است. نوعی انقیاد و پذیرش امر دیگری در مفهوم ائتمار است. یعنی اگر دیگری تو را امر به کاری کرد در فضای خانواده، امر او را بپذیر؛ امر یکدیگر را بپذیرید.

یامر بعضکم بعضا

احتمال دوم در مفهوم ﴿وأتمروا بینکم﴾ این است که ﴿یامر بعضکم بعضا﴾ یعنی هر کدام دیگری را به خوبی‌ها دعوت نماید. طبق این احتمال آیه شریفه با بحث « امر به معروف و نهی از منکر» منطبق است.

مشاوره

وأتمروا یعنی با یکدیگر مشورت نمایید، در مسایل بین خودتان و مسایل مربوط به فرزند. شاهد قرآنی این احتمال آیه شریفه: ﴿وَجَاء رَجُلٌ مِّنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ يَسْعَى قَالَ يَا مُوسَى إِنَّ الْمَلَأَ يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ فَاخْرُجْ إِنِّي لَكَ مِنَ النَّاصِحِينَ﴾[2] است. دستگاه فرعونی در چگونگی برخورد با حضرت موسی (ع) با یکدیگر مشورت نمودند.

در اصطلاحات رایج هم به کنفرانس‌ها، «مؤتمر» اطلاق می‌شود.

در واقع فرمان همراه با نوعی نظر دادن و مشورت کردن است، مفهوم مشورت نیز همین است. نظر مشورتی و خیر خواهی دادن از آیه استفاده می‌شود.

همّ و عزم

احتمال چهارم این است که ائتمار به معنای همّ و عزم است یعنی تلاش کنید و در مسایل بین خودتان عزم داشته باشید. تصمیم جدی بگیرید و جدی باشید و مساله را شوخی نگیرید، استوار باشید. کاربرد به این مفهوم بر اساس این قرینه است که امر و پذیرش آن مستلزم نوعی قاطعیت و ثبات است. امر وقتی نتیجه بخش است که کسی آن را قبول کند.

از طرفی احتمالاً این ماده، مشترک لفظی است و به أدنَی مناسبت از یک مفهوم به مفهوم دیگر منتقل می‌شود. همانند «عشیره» که از «عشر» گرفته شده است.

معنای اولیه امر همان بعث است، سپس به معانی تشاور، پذیرش امر، عزم و ... توسعه یافته است.

پرسش:

... مفهوم امر در «ألا له الخلق والأمر تبارك الله رب العالمين» ...

پاسخ استاد:

در آن آیه‌ «له الخلق والأمر» حالت اشتقاق ندارد در حالیکه در ما نحن فیه حالت اشتقاقی پیدا کرده است.

پرسش:

رجوع لغت به «اصل» یا «اصلان» و ...

پاسخ استاد:

در باب لغت مطالب متعدد در موقعیت‌های مختلف عرض کردیم. زیاد بحث کردیم. تعدد معانی برای یک لغت دو پایه دارد:

گاهی از آغاز، یک طایفه یا قبیله لفظی را به دو معنی به کار برده‌اند.

گاهی لفظ دو خواستگاه مختلف دارد، به خصوص اگر دو قبیله (بدون اطلاع از یکدیگر) یک لفظ را به دو معنی به کاربرده باشند؛ بعدها به مرور جمع آوری شده و کنارهم قرار گرفته است. پس مشترک لفظی دو نوع خواستگاه دارد که یکی از یکجا شروع شده و بعد به خاطر مناسبتی به معنای دوم جعل و استعمال شده است و گاهی تعدد معنای لفظ در حد مشترک معنوی است.

جمع بین معانی ائتمار

ممکن است کسی ترکیبی از دو یا چند معنی را بیان کند که در نتیجه ائتمار شامل امر و تشاور بشود. ترکیب دو یا چند معنی می‌تواند حالات مختلف داشته باشد اما باید توجه داشت که ترکیب چند معنی، نیازمند قرینه است؛ از آنجایی که ما اینها را مشترک لفظی می‌دانیم؛ لذا حالات مختلف ترکیب را بحث نمی‌کنیم.

دیدگاه مختار

قبلا در مورد این آیه از بین احتمالات چهارگانه فوق احتمال سوم را اظهر دانستیم.

لعل الاظهر هو المعنی الثالث (التشاور) لاغلبیة الاشارة الیه فی کلمات اهل اللغة و تلائمه الاستعمال القرآنی قوله ﴿إِنَّ الْمَلَأَ يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ﴾ و لقوله تعالی فی الآیه ﴿بینکم﴾.

مفهوم تشاور اقرب به ذهن است به دلیل قرینه‌های زیر:

1) استعمار ائتمار به مفهوم تشاور در بین اهل لغت زیاد است.

2) در قرآن آمده است: ﴿يَأْتَمِرُونَ بِكَ﴾

3) به دلیل قرینه «بینکم» یعنی میان خودتان مشورت کنید. تعبیر «میان شما» با مفهوم «عزم» و «امر» نمی‌سازد اما با مفهوم «تشاور» که بین دو نفر است، می‌سازد. اینکه بفرماید بین خودتان مشورت کنید، معقول‌تر است. این‌ها مجموعه‌ی از مؤیداتی است که مفهوم مشاوره را در آیه ائتمار تقویت می‌کند.

مفهوم آیه این می‌شود که در مسایل مربوط به بچه با همدیگر مشورت کنید، استبداد رأی به خرج ندهید. پس اظهر آن است که ائتمار به معنای تشاور است. یعنی در مورد شیردهی فرزند، دایه گرفتن و بلکه تمام امور مربوط به فرزند و حتی مسایل بین خودتان را با هم‌فکری و تشاور حرکت کنید.

بر اساس احتمال سوم که تقویت شد، آیه از موضوع بحث ما یعنی امر به معروف و نهی از منکر خانوادگی خارج می‌شود؛ زیرا در مفهوم آیه امر و نهی نیست. نزدیک‌ترین معنی به بحث ما این است که ائتمار به معنای «لیامر بعضکم بعضا» باشد. البته باب افتعال به معنای مشارکت هم می‌آید. بر اساس احتمال دوم، آیه مرتبط با بحث ما است؛ معمای اول هم بالملازمه با بحث ما مرتبط می‌شد اما معنای سوم و چهارم به بحث ما ربط ندارد. به نظر ما اظهر معنای سوم است لذا آیه شریفه ائتمار با بحث «امر به معروف و نهی از منکر» خانوادگی ارتباط ندارد، بلکه مقصود اصلی از آیه لزوم مشاوره خانوادگی است.

پرسش:

فرق بین مشاوره و ائتمار؟

پاسخ استاد:

تعدد لفظ در عین اشتراک معنایی، مفهوم دارد. در هر کدام وجهی وجود دارد که با دقت معلوم می‌شود. شاید بتواند قرینه باشد. تشاور اهمیت دارد لذا از لفظ «امر» و فرمان استفاده شده و در آن ملحوظ است؛ این نکته می‌رساند که هر کدام از افراد حقی دارند که مشورت می‌دهند.

مفهوم «بمعروف»

نکته دیگر در مورد مفهوم «بمعروف» است. در این کلمه چند احتمال است:

1. بمعروف متعلق تشاور است یعنی مشورت کنید به شیوه خوب و مناسب؛ رأیزنی نباید سرسری و یا از سر اختلاف و انتقام و ... باشد. بنا بر این مشورت باید با منهج درست انجام شود.

2. بمعروف متعلق متعلق تشاور باشد نه متعلق خود تشاور؛ یعنی اموری که مورد مشورت قرار می‌گیرد باید معروف باشد. یعنی برای خیر و صلاح افراد به مشورت بپردازید. در مشورت خانوادگی خیر و صلاح بچه را مد نظر قرار دهید.

در تعبیر «وامر بالعرف» هم همین دو احتمال مطرح است: یکی اینکه متعلق امرتان معروف باشد. دیگر اینکه نوع امر تان باید معروف باشد و به سبک و روش معروف امر نمایید.

از بین دو احتمال ذکر شده، احتمال اول اظهر است یعنی در روابط بین خودتان و نیز روابط با فرزندتان مشاوره نمایید و این مشاوره‌ها باید به سبک و روش معروف باشد.

نتیجه گیری:

در آیه ائتمار نکات دیگری هم وجود دارد ولی به دلیل اینکه به نظر ما مفهوم آیه با بحث «امر به معروف و نهی از منکر خانوادگی» ارتباط ندارد، لذا آن مباحث را طرح نمی‌کنیم.