درس خارج فقه تربیتی استاد علیرضا اعرافی

موضوع: فقه تربیتی/ امر به معروف و نهی از منکر / شرایط امر و نهی ـ شرط عدم ضرر

اشاره

در بررسی ادله معارض اشتراط عدم ضرر و عدم حرج؛ به روایت ابی عصمه و روایت بکر بن محمد اشاره شد.

3. روایت تحف العقول:

«اعْتَبِرُوا أَیهَا النَّاسُ بِمَا وَعَظَ اللَّهُ بِهِ أَوْلِیاءَهُ مِنْ سُوءِ ثَنَائِهِ عَلَی الْأَحْبَارِ إِذْ یقُولُ لَوْ لا ینْهاهُمُ الرَّبَّانِیونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ[1] وَ قَالَ لُعِنَ الَّذِینَ کفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ إِلَی قَوْلِهِ لَبِئْسَ ما کانُوا یفْعَلُونَ[2] وَ إِنَّمَا عَابَ اللَّهُ ذَلِک عَلَیهِمْ لِأَنَّهُمْ کانُوا یرَوْنَ مِنَ الظَّلَمَةِ الَّذِینَ بَینَ أَظْهُرِهِمُ الْمُنْکرَ وَ الْفَسَادَ فَلَا ینْهَوْنَهُمْ عَنْ ذَلِک رَغْبَةً فِیمَا کانُوا ینَالُونَ مِنْهُمْ وَ رَهْبَةً مِمَّا یحْذَرُونَ وَ اللَّهُ یقُولُ- فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ[3] وَ قَالَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ[4] فَبَدَأَ اللَّهُ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْکرِ فَرِیضَةً مِنْهُ لِعِلْمِهِ بِأَنَّهَا إِذَا أُدِّیتْ وَ أُقِیمَتِ اسْتَقَامَتِ الْفَرَائِضُ کلُّهَا هَینُهَا وَ صعب‌ها وَ ذَلِک أَنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْکرِ دُعَاءٌ إِلَی الْإِسْلَامِ مَعَ رَدِّ الْمَظَالِمِ وَ مُخَالَفَةِ الظَّالِمِ وَ قِسْمَةِ الْفَی‌ءِ وَ الْغَنَائِمِ وَ أَخْذِ الصَّدَقَاتِ مِنْ مواضع‌ها وَ وضع‌ها فِی حقّ‌ها ثُمَّ أَنْتُمْ أَیتُهَا الْعِصَابَةُ عِصَابَةٌ بِالْعِلْمِ مَشْهُورَةٌ وَ بِالْخَیرِ مَذْکورَةٌ وَ بِالنَّصِیحَةِ مَعْرُوفَةٌ وَ بِاللَّهِ فِی أَنْفُسِ النَّاسِ مَهَابَةٌ یهَابُکمُ الشَّرِیفُ وَ یکرِمُکمُ الضَّعِیفُ وَ یؤْثِرُکمْ مَنْ لَا فَضْلَ لَکمْ عَلَیهِ وَ لَا یدَ لَکمْ عِنْدَهُ تَشْفَعُونَ فِی الْحَوَائِجِ إِذَا امْتَنَعَتْ مِنْ طُلَّابِهَا وَ تَمْشُونَ فِی الطَّرِیقِ بِهَیبَةِ الْمُلُوک... الحدیث»

بررسی سندی

سند روایات تحف العقول مقطوعه است.

بررسی دلالی

محتوای روایت فوق الذکر می‌رساند که وظیفه علماء آن است که در برابر ظالم و انجام منکر توسط ظلمه، نباید بی‌تفاوت باشند، بلکه مأمور به نهی از منکر می‌باشند. در این متن علماء مورد نکوهش قرار گرفته‌اند؛ زیرا تهدید و طمع در آنان اثر داشت؛ آنان ضرر را متحمل نشدند(رَهْبَةً مِمَّا یحْذَرُون) در حالیکه نهی از منکر حتی در حالت ضرر باید انجام شود. ضرر در این روایت مفروض گرفته شده است، زیرا با توجه به جمله «لِأَنَّهُمْ کانُوا یرَوْنَ مِنَ الظَّلَمَةِ ...» طبیعت بر خورد با «ظلمه» و «حاکمان» گرفتار ضرر شدن است. تعبیر «بِأَنَّهَا إِذَا أُدِّیتْ وَ أُقِیمَتِ اسْتَقَامَتِ الْفَرَائِضُ کلُّهَا هَینُهَا وَ صعب‌ها» به مفهوم آن است که در درگیری با جریان قدرت، حاکم و تحمل ضرر طبیعی است. نقل آیه شریفه «فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ» در متن روایت به معنی آن است که در مظان ترس و ضرر است، اما نباید از مردم ترسید. دقت در سایر فقرات روایت و استشهاد به آیات متعدد، این حدیث را در برابر ادله دال بر اشتراط «عدم ضرر» قرار می‌دهد.

تفاوت روایت تحف با روایت ابی عصمه و بکر بن محمد آن است که روایت تحف خاص و در مورد ظلمه است و آن دو روایت عام می‌باشد؛ نکته دیگر در تفاوت آن است که آن دو روایت عموم مکلفان را مورد خطاب قرار می‌داد، اما روایت تحف، در صدد تعیین وظیفه علماء و نهاد دین در مقابل حکومت است و نمی‌شود الغای خصوصیت کرد.

در نتیجه: این روایت معارض روایت اشتراط عدم ضرر نمی‌باشد. آن روایات عام بود و این روایت خاص است.

سایر روایات:

«مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِیسَ فِی آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ رِوَایةِ أَبِی الْقَاسِمِ بْنِ قُولَوَیهِ عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ: مَنْ مَشَی إِلَی سُلْطَانٍ جَائِرٍ فَأَمَرَهُ بِتَقْوَی اللَّهِ وَ وَعَظَهُ وَ خَوَّفَهُ کانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ الثَّقَلَینِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ مِثْلُ أَعْمَالِهِمْ».

« قَالَ وَ رَوَی ابْنُ جَرِیرٍ الطَّبَرِی فِی تَارِیخِهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِی لَیلَی الْفَقِیهِ قَالَ إِنِّی سَمِعْتُ عَلِیاً ع یقُولُ یوْمَ لَقِینَا أَهْلُ الشَّامِ أَیهَا الْمُؤْمِنُونَ إِنَّهُ مَنْ رَأَی عُدْوَاناً یعْمَلُ بِهِ وَ مُنْکراً یدْعَی إِلَیهِ فَأَنْکرَهُ بِقَلْبِهِ فَقَدْ سَلِمَ وَ بَرِئَ وَ مَنْ أَنْکرَهُ بِلِسَانِهِ فَقَدْ أُجِرَ وَ هُوَ أَفْضَلُ مِنْ صَاحِبِهِ وَ مَنْ أَنْکرَهُ بِالسَّیفِ لِتَکونَ کلِمَةُ اللَّهِ الْعُلْیا وَ کلِمَةُ الظَّالِمِینَ السُّفْلَی فَذَلِک الَّذِی أَصَابَ سَبِیلَ الْهُدَی وَ قَامَ عَلَی الطَّرِیقِ وَ نَوَّرَ فِی قَلْبِهِ الْیقِینُ».

«قَالَ الرَّضِی وَ قَدْ قَالَ ع فِی کلَامٍ لَهُ یجْرِی هَذَا الْمَجْرَی فَمِنْهُمُ الْمُنْکرُ لِلْمُنْکرِ بِقَلْبِهِ وَ لِسَانِهِ وَ یدِهِ فَذَلِک الْمُسْتَکمِلُ لِخِصَالِ الْخَیرِ وَ مِنْهُمُ الْمُنْکرُ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ التَّارِک بِیدِهِ فَذَلِک مُتَمَسِّک بِخَصْلَتَینِ مِنْ خِصَالِ الْخَیرِ وَ مُضَیعٌ خَصْلَةً وَ مِنْهُمُ الْمُنْکرُ بِقَلْبِهِ وَ التَّارِک بِیدِهِ وَ لِسَانِهِ فَذَلِک الَّذِی ضَیعَ أَشْرَفَ الْخَصْلَتَینِ مِنَ الثَّلَاثِ وَ تَمَسَّک بِوَاحِدَةٍ وَ مِنْهُمْ تَارِک لِإِنْکارِ الْمُنْکرِ بِلِسَانِهِ وَ قَلْبِهِ وَ یدِهِ فَذَلِک مَیتُ الْأَحْیاءِ وَ مَا أَعْمَالُ الْبِرِّ کلُّهَا وَ الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عِنْدَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْکرِ إِلَّا کنَفْثَةٍ فِی بَحْرٍ لُجِّی وَ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْکرِ لَا یقَرِّبَانِ مِنْ أَجَلٍ وَ لَا ینْقُصَانِ مِنْ رِزْقٍ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِک کلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِرٍ».

«الْإِمَامُ الْحَسَنُ بْنُ عَلِی الْعَسْکرِی ع فِی تَفْسِیرِهِ عَنْ آبَائِهِ عَنِ النَّبِی ص فِی حَدِیثٍ قَالَ: لَقَدْ أَوْحَی اللَّهُ إِلَی جَبْرَئِیلَ وَ أَمَرَهُ أَنْ یخْسِفَ بِبَلَدٍ یشْتَمِلُ عَلَی الْکفَّارِ وَ الْفُجَّارِ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ یا رَبِّ أَخْسِفُ بِهِمْ إِلَّا بِفُلَانٍ الزَّاهِدِ لِیعْرِفَ مَا ذَا یأْمُرُهُ اللَّهُ فِیهِ فَقَالَ اخْسِفْ بِفُلَانٍ قَبْلَهُمْ فَسَأَلَ رَبَّهُ فَقَالَ یا رَبِّ عَرِّفْنِی لِمَ ذَلِک وَ هُوَ زَاهِدٌ عَابِدٌ قَالَ مَکنْتُ لَهُ وَ أَقْدَرْتُهُ فَهُوَ لَا یأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَا ینْهَی عَنِ الْمُنْکرِ وَ کانَ یتَوَفَّرُ عَلَی حُبِّهِمْ فِی غَضَبِی فَقَالُوا یا رَسُولَ اللَّهِ فَکیفَ بِنَا وَ نَحْنُ لَا نَقْدِرُ عَلَی إِنْکارِ مَا نُشَاهِدُهُ مِنْ مُنْکرٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص- لَتَأْمُرُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لَتَنْهُنَّ عَنِ الْمُنْکرِ أَوْ لَیعُمَّنَّکمْ عَذَابُ اللَّهِ ثُمَّ قَالَ مَنْ رَأَی مِنْکمْ مُنْکراً فَلْینْکرْ بِیدِهِ إِنِ اسْتَطَاعَ فَإِنْ لَمْ یسْتَطِعْ فَبِلِسَانِهِ فَإِنْ لَمْ یسْتَطِعْ فَبِقَلْبِهِ فَحَسْبُهُ أَنْ یعْلَمَ اللَّهُ مِنْ قَلْبِهِ أَنَّهُ لِذَلِک کارِهٌ»[5] .

این دسته روایات که سند غالب آن‌ها ضعیف است اما مجموع من حیث المجموع، قابل استناد است. با ادله شرطیت عدم ضرر، رابطه عام و خاص دارند و نمی‌توانند معارض باشند. حداکثر دلالت این دسته روایات آن است که در مورد خاص (وظیفه عالم در مقابل حکومت ظالم) تکلیف عام و اشتراط عدم ضرر را تقیید می‌زند. البته این روایات ضررهای عظیم را شامل نمی‌شود، لذا باید بر اساس الاهم فالاهم تصمیم گرفت و اجرا کرد.

دسته بندی روایات

چهار دسته روایت داریم:

طایفه اول: روایتی که بیان کننده علایم آخر الزمان می‌باشد.

طایفه دوم: روایاتی که دال بر عدم تأثیر منفی نهی از منکر در عمر و روزی انسان می‌باشد و اینکه انسان باید ضررهای متعارف را پذیرا باشد.

طایفه سوم: روایت تحف و امثال آن که بیان کننده وظیفه علما و فرزانگان جامعه است.

طایفه چهارم: روایات باب چهارم (بَابُ وُجُوبِ إِنْکارِ الْعَامَّةِ عَلَی الْخَاصَّة) که در ذیل اشاره می‌شود:

«وَ عَنْهُ، عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ، عَنْ جَعْفَرٍ، عَنْ أَبِیهِ قَالَ: «قَالَ عَلِی عَلَیهِ السَّلَامُ: أَیهَا النَّاسُ، إِنَّ اللَّهَ لَا یعَذِّبُ الْعَامَّةَ بِذَنْبِ الْخَاصَّةِ إِذَا عَمِلَتِ الْخَاصَّةُ بِالْمُنْکرِ سِرّاً مِنْ غَیرِ أَنْ تَعْلَمَ الْعَامَّةُ، فَإِذَا عَمِلَتِ الْخَاصَّةُ الْمُنْکرَ جِهَاراً فَلَمْ تُغَیرْ ذَلِک الْعَامَّةُ اسْتَوْجَبَ الْفَرِیقَانِ الْعُقُوبَةَ مِنَ اللَّهِ»[6]

«وَ فِی عِقَابِ الْأَعْمَالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی الْقَاسِمِ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ مِثْلَهُ وَ زَادَ قَالَ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّ الْمَعْصِیةَ إِذَا عَمِلَ بِهَا الْعَبْدُ سِرّاً لَمْ تَضُرَّ إِلَّا عامل‌ها فَإِذَا عَمِلَ بِهَا عَلَانِیةً وَ لَمْ یغَیرْ عَلَیهِ أَضَرَّتْ بِالْعَامَّةِ قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ ع وَ ذَلِک أَنَّهُ یذِلُّ بِعَمَلِهِ دِینَ اللَّهِ وَ یقْتَدِی بِهِ أَهْلُ عَدَاوَةِ اللَّه».[7]

«وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ عَلِی ع إِنَّ اللَّهَ لَا یعَذِّبُ الْعَامَّةَ بِذَنْبِ الْخَاصَّةِ وَ ذَکرَ الْحَدِیثَ الْأَوَّلَ ثُمَّ قَالَ وَ قَالَ لَا یحْضُرَنَّ أَحَدُکمْ رَجُلًا یضْرِبُهُ سُلْطَانٌ جَائِرٌ ظُلْماً وَ عُدْوَاناً وَ لَا مَقْتُولًا وَ لَا مَظْلُوماً إِذَا لَمْ ینْصُرْهُ لِأَنَّ نُصْرَتَهُ عَلَی الْمُؤْمِنِ فَرِیضَةٌ وَاجِبَةٌ إِذَا هُوَ حَضَرَهُ وَ الْعَافِیةُ أَوْسَعُ مَا لَمْ تُلْزِمْک الْحُجَّةُ الظَّاهِرَةُ قَالَ وَ لَمَّا جُعِلَ التَّفَضُّلُ فِی بَنِی إِسْرَائِیلَ- جَعَلَ الرَّجُلُ مِنْهُمْ یرَی أَخَاهُ عَلَی الذَّنْبِ فَینْهَاهُ فَلَا ینْتَهِی فَلَا یمْنَعُهُ ذَلِک أَنْ یکونَ أَکیلَهُ وَ جَلِیسَهُ وَ شَرِیبَهُ حَتَّی ضَرَبَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ قُلُوبَ بَعْضِهِمْ بِبَعْضٍ وَ نَزَلَ فِیهِمُ الْقُرْآنُ حَیثُ یقُولُ عَزَّ وَ جَلَ لُعِنَ الَّذِینَ کفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ- عَلی لِسانِ داوُدَ وَ عِیسَی ابْنِ مَرْیمَ- ذلِک بِما عَصَوْا وَ کانُوا یعْتَدُونَ کانُوا لا یتَناهَوْنَ عَنْ مُنکرٍ فَعَلُوهُ[8] الْآیة»

شبهه در استدلال:

اگر امر به معروف و نهی از منکر مشروط به عدم ضرر شود آیا روایت بر «فرد نادر» حمل شده است؟

برخی حمل روایات بر امر و نهی مشروط به عدم ضرر مطلق را حمل بر فرد نادر می‌دانند، اما عده ای بر این باورند که حمل روایات بر شرط عدم ضرر، حمل بر فرد نادر نیست.