درس فقه روابط اجتماعی استاد علیرضا اعرافی

موضوع: فقه روابط اجتماعی / حب و بغض

در بحث محبت ما دو محور اخوت و ولایتی که بین مؤمنان و مسلمانان مطرح بود و در آیات وجود داشت بحث کردیم و بعد به روایاتی که فرمان به محبت و ود دینی داده بود پرداختیم. حدود 13 روایت را از بحار که از منابع اصلی بود ملاحظه کردید و در ذیلش چند بحث را ارائه دادیم. البته در مباحثی که ذیل محبت آمد سؤال بود که این روایات افاده وجوب می‌کند یا رجحان؟ ما تمایل به افاده رجحان داشتیم گرچه وزنشان بر وجوب محبت هم وزن کمی نبود. شاید افاده وجوب ادنی مراتب محبت و مودت را بشود استفاده کرد؛ اما آنچه‌ بعد ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ﴾[1] ﴿وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْض﴾[2] به آن خواهیم پرداخت عداوت و نفرت و بغض و کینه بدون وجه مبرز و موجه اشکال دارد. بحث خواهیم کرد. بعضی از دوستان قائل‌اند اقل مراتب محبت واجب است این خیلی مستبعد نیست. نیست.

در ادامه مباحث به سلسله‌ای از روایات می‌پردازیم که مضمونشان این است: الحب فی الله و البغض فی الله. بررسی روایات حدود دلالت و ابعاد سندی مورد باید توجه قرار گیرد و مفادی که این روایات دارد در ارتباط با سایر مباحث محبت و مودت مشخص شود.

سؤال: رجحان محبت فراتر از مسلمان را نمی‌گیرد؟

بحث خواهیم کرد فعلاً در دایره مسلمانان بحث کردیم اما آیا فراتر از این دایره مودت و محبتی هست یا نه بعداً بحث خواهیم کرد. بحثی هم در بعضی طبقات خاص است که محبت و مودت در آنجا آکد است. به آن هم خواهیم پرداخت. الحب فی الله و البغض فی الله از مباحث کلیدی است که در آن‌ها هم تأثیر خواهد داشت.

تا اینجا رجحان محبت یا وجوب ادنی مراتب را استفاده کردیم بر پایه آیاتی که از قرآن آوردیم و آن آیات مفید حکم بود. اصراری نداریم بر اینکه حتماً در مورد آنچه گفتیم استحباب را پایبند باشیم ممکن است درجاتی از آن الزامی باشد خصوصاً با توجه به ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ﴾ ﴿وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْض﴾‌؛ و هردو قاعده به نحوی اشاره به حب هم داشتند و ممکن است الزامی هم در آن باشد. بعضی روایات هم گفته بودند المحبه واجبه. لذا وجوب بعضی مراتب آن، مستبعد نیست.

سؤال: این محبت واجب شرعی است یا عقلی

جواب: ما شرعی بحث می‌کنیم.

بحثی که خواهیم پرداخت بحثی معارفی است که دارای ابعاد فقهی هم است: الحب فی الله و البغض فی الله.

این مبحث در کتب روایی ما بابی دارد حتی در اصول کافی عنوان باب است. در بحار این در ابواب ایمان و کفر، بحار ج 69 از ابواب ایمان و کفر است که دو جلد از بحار است که از ابواب مهم کافی است. این باب 36 است.

عنوان باب 36 این است: الحب فی الله و البغض فی الله؛ و مشتمل بر 34 روایت است. آخر باب هم مرحوم علامه این طور می‌فرمایند:

و أقول قد مر كثير من أخبار الباب في باب صفات المؤمن و صفات الشيعة و كتب الإمامة و سيأتي في سائر الأبواب [3]

قبل از اینکه به خواندن بعضی روایات بپردازیم عرض می‌کنیم که این مضمون الحب و البغض فی الله برای پذیرشش نیاز به سند نداریم زیرا روایات در مورد این بحث فراوان است. این روایات که ذکر خواهیم کرد در بحار است. در کتاب المحبة هم که دارالحدیث چاپ کرده آنجا هم در اواخر جلد، باب محبه فی الله دارد. به طور مستقل المحبه فی الکتاب و السنه چاپ شده است. در صفحه 357 چند باب دارد: الحب فی الله، الایمان حب و بغض، اوثق العری حب الایمان، همان روایات مرحوم صاحب بحار را نظمی داده. طبعا این روایات در کافی و عمادی و علل الشرایع هم آمده که منابعی است که اینجا هم ارجاع داده شده است. پس به خاطر کثرت روایات این روایات سند نیاز ندارد. ادعای تواتر نمی‌کنیم اما استفاضه‌ای دارد که مفید اطمینان است. اصل این مضمون در روایات مضمون کثیر التداولی است

سؤال: تواتر اجمالی شود ادعا کرد؟

جواب: بله تواتر اجمالی با تعبیر حب فی الله می‌شود ادعا کرد.

تفسير الإمام عليه السلام ع، علل الشرائع‌ [4] [5] ، عيون أخبار الرضا عليه السلام لي، الأمالي للصدوق الْمُفَسِّرُ بِإِسْنَادِهِ إِلَى أَبِي مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرِيِّ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ ذَاتَ يَوْمٍ يَا عَبْدَ اللَّهِ أَحْبِبْ فِي اللَّهِ وَ أَبْغِضْ فِي اللَّهِ وَ وَالِ فِي اللَّهِ وَ عَادِ فِي اللَّهِ فَإِنَّهُ لَا تَنَالُ وَلَايَةَ اللَّهِ إِلَّا بِذَلِكَ وَ لَا يَجِدُ رَجُلٌ طَعْمَ الْإِيمَانِ وَ إِنْ كَثُرَتْ صَلَاتُهُ وَ صِيَامُهُ حَتَّى يَكُونَ كَذَلِكَ وَ قَدْ صَارَتْ مُوَاخَاةُ النَّاسِ يَوْمَكُمْ هَذَا أَكْثَرَهَا فِي الدُّنْيَا عَلَيْهَا يَتَوَادُّونَ وَ عَلَيْهَا يَتَبَاغَضُونَ وَ ذَلِكَ لَا يُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً فَقَالَ لَهُ وَ كَيْفَ لِي أَنْ أَعْلَمَ أَنِّي قَدْ وَالَيْتُ وَ عَادَيْتُ فِي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ وَلِيُّ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّى أُوَالِيَهُ وَ مَنْ عَدُوُّهُ حَتَّى أُعَادِيَهُ فَأَشَارَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص إِلَى عَلِيٍّ ع فَقَالَ أَ تَرَى هَذَا فَقَالَ بَلَى قَالَ وَلِيُّ هَذَا وَلِيُّ اللَّهِ فَوَالِهِ وَ عَدُوُّ هَذَا عَدُوُّ اللَّهِ فَعَادِهِ وَالِ وَلِيَّ هَذَا وَ لَوْ أَنَّهُ قَاتِلُ أَبِيكَ وَ وَلَدِكَ وَ عَادِ عَدُوَّ هَذَا وَ لَوْ أَنَّهُ أَبُوكَ وَ وَلَدُكَ‌[6] [7]

که عن سعید الاعرج است به گمانم معتبره هم هست:

2- ثو [8] ، ثواب الأعمال لي، الأمالي للصدوق عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ عَنْ سَعِيدٍ الْأَعْرَجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ مِنْ أَوْثَقِ عُرَى الْإِيمَانِ أَنْ تُحِبَّ فِي اللَّهِ وَ تُبْغِضَ فِي اللَّهِ وَ تُعْطِيَ فِي اللَّهِ وَ تَمْنَعَ فِي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‌ [9] [10]

محمد ابن حسین ابن زید است که شاید توثیق نداشته باشد. محمد ابن سنان است که اختلافی است.

8- حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَيْهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِكٍ الْفَزَارِيُّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ: مَنْ‌ أَحَبَ‌ كَافِراً فَقَدْ أَبْغَضَ‌ اللَّهَ‌ وَ مَنْ أَبْغَضَ كَافِراً فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ ثُمَّ قَالَ ع صَدِيقُ عَدُوِّ اللَّهِ عَدُوُّ اللَّهِ. [11]

این بار خاصی دارد که بعداً از منظر دیگری بحث خواهیم کرد.

4- فس، تفسير القمي‌ الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ‌[12] يَعْنِي الْأَصْدِقَاءَ يُعَادِي بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ قَالَ الصَّادِقُ ع أَلَا كُلُّ خُلَّةٍ كَانَتْ فِي الدُّنْيَا فِي غَيْرِ اللَّهِ فَإِنَّهَا تَصِيرُ عَدَاوَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ص وَ لِلظَّالِمِ غَداً بِكَفِّهِ عَضَّةٌ وَ الرَّحِيلُ وَشِيكٌ وَ لِلْأَخِلَّاءِ نَدَامَةٌ إِلَّا الْمُتَّقِينَ‌[13] . [14]

روایات زیادی ذیل این آیه است که می‌گویند طبق آیات ﴿وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْض﴾‌ بعض این نوع اخوت باقی می‌ماند اما اخوت الکافرون بعضهم اولیاء بعض و اخوت منافقین تبدیل به دشمنی می‌شود.

این مضمون دومین مضمونی است که آمده که «هل الدین الا الحب»؟ مضمون اول الحب فی الله و البغض فی الله. راوی هم احتمالاً ثقه باشد:

این مضمون در چندین روایت به کار رفته. روایت نهم همین باب هم در مورد این بحث است:

الدِّينُ هُوَ الْحُبُّ وَ الْحُبُّ هُوَ الدِّينُ‌. [15] [16]

بزنطی از صفوان از ابی عبیده حذاء این روایت را نقل کرده ولی در محاسن است و سندش درست است. محاسن برقی البته جای یک بحث دارد.

9- سن، المحاسن عَنِ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي حَدِيثٍ لَهُ قَالَ: يَا زِيَادُ وَيْحَكَ وَ هَلِ الدِّينُ إِلَّا الْحُبُّ أَ لَا تَرَى إِلَى قَوْلِ اللَّهِ‌ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ‌[17] [18] [19] أَ وَ لَا تَرَى قَوْلَ اللَّهِ لِمُحَمَّدٍ ص‌ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَ زَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ‌ وَ قَالَ‌ يُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَيْهِمْ‌ فَقَالَ الدِّينُ هُوَ الْحُبُّ وَ الْحُبُّ هُوَ الدِّينُ‌[20] .[21]

روایت ششم همین باب که سندش معتبر است.

6- ل، الخصال عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الصَّلْتِ عَنِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ رِبْعِيٍّ عَنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مِنْ حُبِّ الرَّجُلِ دِينَهُ حُبُّهُ إِخْوَانَهُ‌. [22] [23]

چه ربطی به حب خدا دارد؟

در مورد خداست می‌گوید که چون دین را دوست داری اخوانت را هم دوست داری.

روایت بعدی روایت 12 باب است که از خدا منتقل به دین می‌شود. روایات دیگر هم هست که به‌عنوان نمونه ذکر می‌شوند:

12- كا، الكافي عَنِ الْعِدَّةِ عَنِ ابْنِ عِيسَى وَ الْبَرْقِيِّ وَ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ سَهْلٍ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ أَحَبَّ فِي اللَّهِ وَ أَبْغَضَ فِي اللَّهِ وَ أَعْطَى فِي اللَّهِ فَهُوَ مِمَّنْ كَمَلَ إِيمَانُهُ‌[24] [25]

روایت سیزدهم همین باب هم هست:

13-كا، الكافي بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِيَّةَ عَنْ سَعِيدٍ الْأَعْرَجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مِنْ أَوْثَقِ عُرَى الْإِيمَانِ أَنْ تُحِبَّ فِي اللَّهِ وَ تُبْغِضَ فِي اللَّهِ وَ تُعْطِيَ فِي اللَّهِ وَ تَمْنَعَ فِي اللَّهِ‌[26] [27]

روایت چهاردهم باب این است:

14- كا، الكافي بِالْإِسْنَادِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الْأَحْوَلِ عَنْ سَلَّامِ بْنِ الْمُسْتَنِيرِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ وُدُّ الْمُؤْمِنِ لِلْمُؤْمِنِ فِي اللَّهِ مِنْ أَعْظَمِ شُعَبِ الْإِيمَانِ أَلَا وَ مَنْ أَحَبَّ فِي اللَّهِ وَ أَبْغَضَ فِي اللَّهِ وَ أَعْطَى فِي اللَّهِ وَ مَنَعَ فِي اللَّهِ فَهُوَ مِنْ أَصْفِيَاءِ اللَّهِ‌ [28] [29]

به‌عنوان نمونه روایت پانزدهم باب هم این است:

15- كا، الكافي عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمُعَلَّى عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ‌ إِنَّ الْمُتَحَابِّينَ فِي اللَّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى مَنَابِرَ مِنْ نُورٍ قَدْ أَضَاءَ نُورُ وُجُوهِهِمْ وَ نُورُ أَجْسَادِهِمْ وَ نُورُ مَنَابِرِهِمْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ[30]

هلِ الْإِيمَانُ إِلَّا الْحُبُّ وَ الْبُغْض‌[31]

روایات را ملاحظه کردید در بعضی می-گوید ایمان همان حب و بغض است، بعضی می‌گوید دین حب و بغض است بعضی می‌گوید دوستی و دشمنی به خاطر خدا باشد. در روایت 20 هم این است:

20- كا، الكافي عَنِ الْعِدَّةِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَسَّانَ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ دَاوُدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: ثَلَاثٌ مِنْ عَلَامَاتِ الْمُؤْمِنِ عِلْمُهُ بِاللَّهِ وَ مَنْ يُحِبُّ وَ مَنْ يُبْغِضُ‌ [32] [33]

مضمون دیگری هم که اینجا آمده این است که اگر کسی به خاطر خدا دیگری را دوست بدارد ولی درواقع آن شخص مبغوض خدا باشد آن طرف در روز قیامت مأجور خدا است چون برای خدا او را دوست داشت؛ و برعکس این هم در چند روایت آمده. این روایات می‌گوید انطباق با واقع هم شرط نیست بلکه همین که بر اساس اعتقاد خود حب و بغض را تنظیم کرد مأجور است ولو اینکه درواقع منطبق نباشد.

در بحث تجری هم دوستانی که شرکت می‌کنند ملاحظه کردند روایات می‌گویند ما نسبت به نیات سوء عقاب نمی‌کنیم اما در مورد نیات خیر، ثواب می‌دهیم. عین این بحث در حب وارد شده است. اگر حب شما از دید خودتان برای خدا بود ولی فی الواقع آن شخص شایستگی لیاقت حب را نداشت باز هم آن حب ثواب دارد. عین اینکه نیت حسنه ثواب داشت ولو عمل نمی‌کرد. اگر حب و بغض بر محور خدا داشت ولی مصداق منطبق بر واقع نبود این هم ثواب دارد. لذا این قدر حب فی الله و بغض فی الله مهم است که اگر با مصداق خارجی هم مطابق نبود باز هم ثواب می‌برد.

سؤال: نکته‌ای است که آنجا در نیت سوء عقاب ندار ولی اینجا بغضی که در مورد خدا نباشد عقاب دارد.

جواب: نه در بعضی روایات دارد الحب و البغض فی الله اگر مطابق با واقع نباشد بازهم ثواب دارد.

سؤال: من در مورد من احب کافرا می‌گویم.

جواب: در مورد روایات آنجا که منطبق نباشد ندارد.

سؤال: فرمایش شما که انقیاد است را بحث می‌کنم. تعارضی است بین آنجا که می‌گوید نیت سوء را عقاب نمی‌دهیم اینجا صرف بغض کافر که عمل جوانحی است عقاب دارد.

جواب: بله تعارض نیست.

سؤال: پس عمل جوانحی همیشه این طور نیست که عقاب نداشته باشد.

جواب: بله ما می‌گوییم در عمل جوانحی هم علی الاصول عقاب است ولی دلیل خاص داریم که نیت گناه خارج شده است؛ اما قاعده کلی این است که عقاب دارد.

سؤال: این خلاف مشهور است

جواب: بله مشهور متعرض نیستند. فی‌الجمله قبول دارند که اعمال جوانحی مورد ثواب و عقاب است مثل ایمان و کفر که عمل جوانحی است؛ اما اینکه همه اعمال جوانحی اختیاری مورد حکم است این را متعرض نشده‌اند. ولی ما گفتیم همه اعمال جوانحی اگر اختیاری باشد محکوم به حکم است. جاهایی برداشته شده امتنانا مثل حسد طیره و نیات سوء؛ اما جاهایی هم برداشته نشده است. مثل اینجا: احب کافرا یا ابغض مومنا امر قلبی است هر دو گناه است. بغض مؤمن و حب کافر گناه است. البته حب مطلق گناه است یا از حیث است؟ بحث خواهیم کرد.

سؤال: روایت 21 بیان دیگری دارد که صرف حب محبوب خدا مؤثر است ولو التفات تفصیلی ندارد.

كا، الكافي عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّ الرَّجُلَ لَيُحِبُّكُمْ وَ مَا يَعْرِفُ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ فَيُدْخِلُهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ بِحُبِّكُمْ وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَيُبْغِضُكُمْ وَ مَا يَعْرِفُ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ فَيُدْخِلُهُ اللَّهُ بِبُغْضِكُمُ النَّارَ[34] [35]

جواب: این روایت می‌فرماید کسانی هستند که محبت اهل‌بیت دارند درحالی‌که مقامات را نمی‌دانند مثل وضع الان جامعه اسلامی که بدون شناخت به اما حسن و حسین علاقه دارند اما آنچه ما به‌عنوان ولایت و عصمت می‌دانیم آن‌ها نمی‌دانند، خدا آن‌ها را هم وارد بهشت می‌کند. این تشیع حبی است؛ و برعکس هم کسی که بدون اینکه چیزی بداند داعشی فکر می‌کند وارد جهنم می‌شود.

سؤال: گاهی پس التفات تفصیلی ندارد.

جواب: بله همین‌طور است، مثل ایمان بما انزل الله که کافی برای مؤمن شدن است حال اگر نتوانست تفصیلاً موارد ایمان و متعلقات ایمان را تشخیص دهد مشکلی نیست.

سؤال: انقیاد را از باب استحقاق ثواب دارد یا از باب تفضل؟

جواب: انقیاد را تفضل محض نمی‌دانیم.

سؤال: حسن فاعلی را کافی می‌دانید؟

جواب: بله حسن فاعلی را هم کافی می‌دانیم. ان‌شاءالله در تجری خواهیم گفت.

سؤال: حضرت آقا می‌گویند ایمان با عمل ارزش دارد نه صرف ایمان. آیا صرف محبت به تنهایی کافی است به نظر شما؟

جواب: فرمایش ایشان کمال ایمان است ایمان محل ثواب است ولو عملی هم نداشته باشد ولو شخص مستحق تعزیر و حد هم باشد. ایمان فی حد نفسه واجب است و ثواب هم دارد. ایمان که کامل باشد ناخودآگاه عمل را دنبال خود می‌آورد ولی اگر کامل هم نباشد باز هم ثواب دارد.

سؤال: مثل اینکه بگوییم قرائت قرآنی نافع است که عمل بیاورد.

جواب: بله اگر قرائت قرآن هیچی هم نفهمد و هیچ تأثیر روی عمل نگذارد ثواب دارد. مثل شخصی از چین که تازه مسلمان شده.

سؤال: حرف شما مثل داستان کسی است که فقیری به او گفت کمی پول به من بده. به فقیر گفت تا بخواهی برایت گریه می کنم اما پول نمی‌دهم.

بعضی روایات این باب بود که هر کدام از این روایات چیزی دارد؛ مثلاً روایت 32 دارد:

...لَوْ أَنَّ عَبْدَيْنِ تَحَابَّا فِي اللَّهِ أَحَدُهُمَا بِالْمَشْرِقِ وَ الْآخَرُ بِالْمَغْرِبِ لَجَمَعَ اللَّهُ بَيْنَهُمَا يَوْمَ الْقِيَامَة [36]

اگر مسلمانی را که در ژاپن است دوست بداری خدا در روز قیامت شما را با او جمع می‌کند.

این مجموعه روایاتی بود که اینجا آمده بود. در کتاب محبت هم مجموعه روایاتی ذکر کرد.