درس فقه روابط اجتماعی استاد علیرضا اعرافی

موضوع: فقه روابط اجتماعی / حب و بغض

این روایت اول بود که سندش قبول است دلالتش هم در حد استحباب مؤکد مقبول است. البته این روایت فقیه استحباب نمی‌گوید بلکه اگر دلیلی دال بر وجوب پیدا شد تعارض با این روایت ندارد زیرا واجبه را ما می‌گوییم با قرائنی که هست رجحان مطلق را می‌گوید لذا اگر دلیلی بر وجوب پیدا شد تعارض با این ندارد.

سؤال: همین قرینه سیاق است که شاهد بر استحباب است؟

جواب: گفتیم ما سیاقی نیستیم الا اینکه سیاق پرزور باشد که اینجا پرزور است! اگر ما باشیم و این روایت حکم الزامی استفاده نمی‌شود.

حدیث پنجم این باب است که این هم از امالی صدوق گرفته شده است:

«حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنِ الْعِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عبدالله بْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْبَاقِرِ ع أَنَّهُ قَالَ: أَحْبِبْ‌ أَخَاكَ‌ الْمُسْلِمَ‌ وَ أَحْبِبْ‌ لَهُ‌ مَا تُحِبُ‌ لِنَفْسِكَ وَ اكْرَهْ لَهُ مَا تَكْرَهُ لِنَفْسِكَ إِذَا احْتَجْتَ فَسَلْهُ وَ إِذَا سَأَلَكَ فَأَعْطِهِ وَ لَا تَدَّخِرْ عَنْهُ خَيْراً فَإِنَّهُ لَا يَدَّخِرُهُ عَنْكَ كُنْ لَهُ ظَهْراً فَإِنَّهُ لَكَ ظَهْرٌ إِنْ غَابَ فَاحْفَظْهُ فِي غَيْبَتِهِ وَ إِنْ شَهِدَ فَزُرْهُ وَ أَجِلَّهُ وَ أَكْرِمْهُ فَإِنَّهُ مِنْكَ وَ أَنْتَ مِنْهُ وَ إِنْ كَانَ عَلَيْكَ عَاتِباً فَلَا تُفَارِقْهُ حَتَّى تَسُلَّ سَخِيمَتَهُ وَ مَا فِي نَفْسِهِ وَ إِذَا أَصَابَهُ خَيْرٌ فَاحْمَدِ اللَّهَ عَلَيْهِ وَ إِنِ ابْتُلِيَ فَاعْضُدْهُ وَ تَمَحَّلْ لَهُ».[1]

در اینجا هم دارد احبب اخاک المسلم. در این روایت هم همدانی علی ابن ابراهیم ابن هاشم ثقه هستند محمد ابن ابی عمیر و صفوان هم ثقه‌اند. عیص هم ظاهرا توثیق دارد. عبدالله ابن مسکان ظاهرا توثیق ندارد که دقیق به ذهنم نیست.

سؤال: عبدالله ابن مسکان هم توثیق دارد.

جواب اگر دارد که هیچ. اگر هم نداشته باشد همین که ابن ابی عمیر و صفوان از این‌ها نقل می‌کنند همین کافی است. حتی اگر ابراهیم ابن هاشم را توثیق نکنیم اینجا قاعده تعویض سند جاری است هم در مورد ابن ابی عمیر هم صفوان. لذا سند متقن و خوب است.

احبب اخاک المسلم امر است و ظهور در وجوب دارد. اینکه بخواهیم احبب را هم شبیه بحث قبل بحث کنیم احتمال اولش این است که بگوییم دال بر وجوب است احتمال دوم اینکه سیاقش عمدتاً امور مستحبی است و ظهور احبب را از وجوب برمی‌دارد و مستحب مؤکد می‌شود.

نکته دوم: این حب ظهور در امر قلبی دارد. کیفیت نفسانیه دارد. این احتمال اول و راجح در حب است. البته احتمال ضعیف هم احتمال دارد باشد که اظهار محبت باشد که خلاف ظاهر است.

نکته سوم: در روایت مسلم دارد نه مؤمن. در مؤمن چند احتمال بود که بنا بر بعضی احتمالات می‌شد تعمیم به عموم جامعه اسلامی داد اما در مسلم شامل همه مسلمانان می‌شود. البته مسلم هم یک معنای خاص دارد. اسلمت وجهی اما در روایات مسلم به معنای مشترک بین همه فرق و مذاهب به کار می‌رود. لذا حق مستحب مؤکد حب عام است شامل همه مسلمانان می‌شود.

این هم روایت دوم که ظهورش در وجوب شاید قوی‌تر باشد البته نمی‌شود اطمینان پیدا کرد.

سؤال: قاعده کلی که می‌گویند امور اخلاقی اصل بر کراهت و استحباب است.

جواب: اخلاقی اینجا یعنی همین مستحبات و مکروهات؛ و اخلاقی که ما می‌گوییم مخالف فقه نیست یعنی همین مستحبات.

حدیث 28 همین باب روایت مفصلی از مکارم الاخلاق کتاب قضاء الحقوق للسوری نقل می‌کند:[2]

«وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ الْأَنْصَارِيِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ مُوسَى ع وَ عِنْدَهُ مُحَمَّدُ بْنُ عبدالله بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِيُّ فَتَبَسَّمْتُ إِلَيْهِ فَقَالَ أَ تُحِبُّهُ قُلْتُ نَعَمْ وَ مَا أَحْبَبْتُهُ‌ إِلَّا فِيكُمْ‌ فَقَالَ هُوَ أَخُوكَ الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ لِأُمَّهِ وَ أَبِيهِ فَمَلْعُونٌ مَنْ غَشَّ أَخَاهُ وَ مَلْعُونٌ مَنْ لَمْ يَنْصَحْ أَخَاهُ وَ مَلْعُونٌ مَنْ حَجَبَ أَخَاهُ وَ مَلْعُونٌ مَنِ اغْتَابَ أَخَاهُ».

شاهد روایت این قسمت از روایت است:

«وَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: سُئِلَ عَنِ الرِّضَا ع مَا حَقُّ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ فَقَالَ إِنَّ مِنْ حَقِّ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ الْمَوَدَّةَ لَهُ فِي صَدْرِهِ وَ الْمُوَاسَاةَ لَهُ فِي مَالِهِ وَ النُّصْرَةَ لَهُ عَلَى مَنْ ظَلَمَهُ وَ إِنْ كَانَ فَيْ‌ءٌ لِلْمُسْلِمِينَ وَ كَانَ غَائِباً أَخَذَ لَهُ بِنَصِيبِهِ وَ إِذَا مَاتَ فَالزِّيَارَةُ إِلَى قَبْرِهِ وَ لَا يَظْلِمُهُ وَ لَا يَغُشُّهُ وَ لَا يَخُونُهُ وَ لَا يَخْذُلُهُ وَ لَا يَغْتَابُهُ وَ لَا يَكْذِبُهُ وَ لَا يَقُولُ لَهُ أُفٍّ».[3]

شاهد الموده له فی صدره است. اینجا هم ظهور در وجوبش سخت است

حدیث سی‌وهشت: در عدة الداعی سند ندارد.

«عُدَّةُ الدَّاعِي، عَنْهُمْ ع قَالَ: لَا يُكْمِلُ‌ عَبْدٌ حَقِيقَةَ الْإِيمَانِ‌ حَتَّى يُحِبَّ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ وَ عَنْهُمْ ع شِيعَتُنَا الْمُتَحَابُّونَ الْمُتَبَاذِلُونَ فِينَا».[4]

این روایت سندا تام نیست ولی عنهم دارد یعنی ائمه متعددی گفته‌اند. از نظر دلالت هم وجوب را نمی‌رساند. لا یکمل عبد حقیقه الایمان ظهور در استحباب دارد. اینجا بر خلاف روایت قبل مؤمن است نه مسلم. مؤمن و مسلم هم چون مثبتین هستند تقیید نمی‌شود هم اخوت اسلامی داریم هم اخوت ایمانی.

حدیث چهل‌وپنج این باب است. در کافی است

«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ عَنْ أَبِي الْمَأْمُونِ الْحَارِثِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عبدالله ع مَا حَقُّ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ قَالَ إِنَ‌ مِنْ‌ حَقِ‌ الْمُؤْمِنِ‌ عَلَى‌ الْمُؤْمِنِ‌ الْمَوَدَّةَ لَهُ فِي صَدْرِهِ وَ الْمُوَاسَاةَ لَهُ فِي مَالِهِ وَ الْخَلَفَ لَهُ فِي أَهْلِهِ وَ النُّصْرَةَ لَهُ عَلَى مَنْ ظَلَمَهُ وَ إِنْ كَانَ نَافِلَةٌ فِي الْمُسْلِمِينَ وَ كَانَ غَائِباً أَخَذَ لَهُ بِنَصِيبِهِ وَ إِذَا مَاتَ الزِّيَارَةَ إِلَى قَبْرِهِ وَ أَنْ لَا يَظْلِمَهُ وَ أَنْ لَا يَغُشَّهُ وَ أَنْ لَا يَخُونَهُ وَ أَنْ لَا يَخْذُلَهُ وَ أَنْ لَا يُكَذِّبَهُ وَ أَنْ لَا يَقُولَ لَهُ أُفٍّ» [5]

این روایت هم از لحاظ سندی مشکل دارد زیرا ابی المأمون حارثی در سند است که توثیق ندارد. مگر اینکه کسی بگوید ابن ابی عمیر حتی اگر با واسطه هم نقل کند شخص معتبر می‌شود. ما توثیق ابن ابی عمیر را قبول داریم به شرطی که بی‌واسطه باشد و الا قبول نداریم. بقیه مسائل روایت چیزهایی است که در روایات دیگر گفته‌ایم.

باب 16 حدیث ده: از کافی است: عن حفص البختری که توثیق دارد اگر هم نداشته باشد چون ابن ابی عمیر از او نقل می‌کند ثقه می‌شود.

«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عبدالله ع وَ دَخَلَ عَلَيْهِ رَجُلٌ فَقَالَ لِي تُحِبُّهُ فَقُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ لِي وَ لِمَ‌ لَا تُحِبُّهُ‌ وَ هُوَ أَخُوكَ‌ وَ شَرِيكُكَ فِي دِينِكَ وَ عَوْنُكَ عَلَى عَدُوِّكَ وَ رِزْقُهُ عَلَى غَيْرِكَ».[6]

این روایت هم تأکید می‌کند بر مودت ولی وجوب نمی‌شود استفاده کرد.

«وَ عَنْ أَبِي عبدالله ع قَالَ: الْمُؤْمِنُونَ فِي تَبَارِّهِمْ وَ تَرَاحُمِهِمْ وَ تَعَاطُفِهِمْ كَمَثَلِ‌ الْجَسَدِ إِذَا اشْتَكَى‌ تَدَاعَى لَهُ سَائِرُهُ بِالسَّهَرِ وَ الْحُمَّى».[7]

از کتاب مؤمن نقل شده که سند ندارد. مراد از تعاطفهم شاید بگوییم همان امر قلبی است.

در باب هفده حدیث دوم: از امالی.

«فیما اوصی به امیر المومنین عند وفاته...مِنْ أَمْرِ الدُّنْيَا فَتَأَنَّهُ حَتَّى تُصِيبَ رُشْدَكَ فِيهِ وَ إِيَّاكَ وَ مَوَاطِنَ التُّهَمَةِ- وَ الْمَجْلِسَ الْمَظْنُونَ بِهِ السُّوءُ فَإِنَّ قَرِينَ السَّوْءِ يُغَيِّرُ جَلِيسَهُ وَ كُنْ لِلَّهِ يَا بُنَيَّ عَامِلًا وَ عَنِ الْخَنَى زَجُوراً وَ بِالْمَعْرُوفِ آمِراً وَ عَنِ الْمُنْكَرِ نَاهِياً وَ وَاخِ الْإِخْوَانَ فِي اللَّهِ وَ أَحِبَ‌ الصَّالِحَ‌ لِصَلَاحِهِ وَ دَارِ الْفَاسِقَ عَنْ دِينِكَ وَ أَبْغِضْهُ بِقَلْبِكَ». [8]

این روایت می‌گوید صالح را دوست بدار روایت دیگر مطلق بود احب المسلم بود احبب المومن بود. البته مقید نمی‌کند آن‌ها را زیرا مثبتین هستند. یک طایفه می‌گوید مسلم را دوست بدار یکی طایفه می‌گوید مؤمن را دوست بدار یک طایفه می‌گوید صالح را دوست بدار تعارضی ندارند.

باب هجده حدیث سوم: عنوان باب هجده فضل حب المومنین و النظر الیهم. جالب است که روایات این باب پخش در جای دیگر است. چند روایت آورده که به هم ربطی ندارند. بیشتر به نظر ربط دارد.

«ختص، الإختصاص قَالَ الصَّادِقُ ع‌ مِنْ‌ حُبِ‌ الرَّجُلِ‌ دِينَهُ‌ حُبُّهُ‌ أَخَاهُ»‌. [9]

این حدیث سند معتبری ندارد.

حدیث چهارم این باب است که اخص از قبلی‌ها است:

«ختص، الإختصاص عَمَّارُ بْنُ مُوسَى قَالَ قَالَ أَبُو عبدالله ع‌ حُبُّ الْأَبْرَار للابرار ثواب للابرار».[10]

حدیث پنج همین باب است که سندش مقطوعه است.

«مِنْ كِتَابِ قَضَاءِ الْحُقُوقِ، قَالَ قَالَ أَبُو عبدالله ع لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ بَعْدَ كَلَامٍ‌ إِنَّ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَهْلِ وَلَايَتِنَا وَ شِيعَتِنَا إِذَا اتَّقُوا لَمْ يَزَلِ اللَّهُ تَعَالَى مُطِلًّا عَلَيْهِمْ بِوَجْهِهِ حَتَّى يَتَفَرَّقُوا وَ لَا يَزَالُ الذُّنُوبُ تَتَسَاقَطُ عَنْهُمْ كَمَا تَتَسَاقَطُ الْوَرَقُ وَ لَا يَزَالُ يَدُ اللَّهِ عَلَى يَدِ أَشَدِّهِمَا حُبّاً لِصَاحِبِهِ».[11]

دلالت هم به مقدار استحباب است. درباره ولایت شیعتنا است مؤمن هم ندارد که بگوییم ذو وجوه است.

حدیث هفت از همین باب است. این هم سندش تام نیست:

«أَلَا وَ إِنَّ وُدَّ الْمُؤْمِنِ مِنْ أَعْظَمِ سَبَبِ الْإِيمَانِ أَلَا وَ مَنْ أَحَبَّ فِي اللَّهِ وَ أَبْغَضَ فِي اللَّهِ وَ أَعْطَى فِي اللَّهِ وَ مَنَعَ فِي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‌فَهُوَ مِنْ أَصْفِيَاءِ الْمُؤْمِنِينَ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَلَا وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَيْنِ إِذَا تَحَابَّا فِي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَصَافَيَا فِي اللَّهِ كَانَا كَالْجَسَدِ الْوَاحِدِ إِذَا اشْتَكَى أَحَدُهُمَا مِنْ جَسَدِهِ مَوْضِعاً وَجَدَ الْآخَرُ أَلَمَ ذَلِكَ الْمَوْضِعِ»[12]

حدیث یک در باب 19 است: باب علة حب المومنین. این روایت سندش خوب است:

«الأمالي للشيخ الطوسي الْمُفِيدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِيرٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عبدالله ع إِنِّي لَأَلْقَى الرَّجُلَ لَمْ أَرَهُ وَ لَمْ يَرَنِي فِيمَا مَضَى قَبْلَ يَوْمِهِ ذَلِكَ فَأُحِبُّهُ حُبّاً شَدِيداً فَإِذَا كَلَّمْتُهُ وَجَدْتُهُ لِي مِثْلَ مَا أَنَا عَلَيْهِ لَهُ وَ يُخْبِرُنِي أَنَّهُ يَجِدُ لِي مِثْلَ الَّذِي أَجِدُ لَهُ فَقَالَ صَدَقْتَ يَا سَدِيرُ إِنَّ ائْتِلَافَ قُلُوبِ الْأَبْرَارِ إِذَا الْتَقَوْا وَ إِنْ لَمْ يُظْهِرُوا التَّوَدُّدَ بِأَلْسِنَتِهِمْ كَسُرْعَةِ اخْتِلَاطِ قَطْرِ السَّمَاءِ عَلَى مِيَاهِ الْأَنْهَارِ وَ إِنَّ بُعْدَ ائْتِلَافِ قُلُوبِ الْفُجَّارِ إِذَا الْتَقَوْا وَ إِنْ أَظْهَرُوا التَّوَدُّدَ بِأَلْسِنَتِهِمْ كَبُعْدِ الْبَهَائِمِ مِنَ التَّعَاطُفِ وَ إِنْ طَالَ اعْتِلَافُهَا عَلَى مِذْوَدٍ وَاحِدٍ»[13] [14]

ظاهرا موثق است. اینجا هم روی تودد تأکید می‌کند ولی وجوب استفاده نمی‌شود.

سؤال: آیا روایت حالت تکوینی را نمی‌گوید. اینکه من احساس می‌کنم او را دوست دارم.

جواب: چرا اینکه بیان این قصه است دلالت التزامی دارد که این را ما می‌پسندیم و خوب است.

این سیزده روایتی در باب تودد و ود بود. چند نکته که باید در باب این روایات بگوییم:

اول: این روایات هم بینشان معتبر بود هم غیر معتبر. اگر هم معتبر نبود این سیزده روایت و شاید بشود بیشتر افزود کافی بود بر اینکه اصل مودت قلبی به عنوان حکمی فقهی و دینی استفاده بشود.

دوم: اینکه حکم وجوب را ما نتوانستیم از این‌ها استفاده بکنیم.

سؤال: حب مؤمن به حب الله برمی‌گردد پس شاید حداقلی از این حب را می‌شود واجب دانست.

جواب: از این‌ها نمی‌شود استفاده کرد که مودت قلبی واجب است. البته راه‌های دیگری دارد که شاید به آن بپردازیم.

سؤال: حداقلش از مصادیق ایمان است.

جواب: بعداً بحث خواهیم کرد در مورد التحاب فی الله.

سؤال: روایتی هست که می‌گوید ان المومن تحب اخاه...

جواب: این اظهار است نه محبت قلبی. نمی‌شود اطمینان استفاده کرد.

سوم: در این روایات ما سه گروه یا سطح داشتیم:

    1. راجع به مسلمانان

    2. راجع به مؤمنان و شیعیان

    3. راجع به صلحا و نیکان

راجع به صلحا و نیکان روایات دیگری هم داریم. این‌ها چون مثبتان‌اند تقیید نمی‌شود. سه قاعده داریم حب مسلمانان حب مومنان حب صلحا. بله وقتی بررسی می‌شود حب سطح دو تأکیدش بیشتر است از اول و سوم بیشتر از دوم است. وقتی دلیلی بگوید اکرم الانسان دلیلی بگوید اکرم العالم دلیلی دیگر بگوید اکرم العالم المتقی چون مثبتان‌اند حمل بر تقیید نمی‌شود؛ اما اینکه چرا خاص‌ها به عنوان خاص حکم بر آن‌ها تعلق گرفت دو احتمال دارد:

    1. به‌عنوان‌مثال است. یک مصداق عالم است یکی عالم متقی. گاهی واقعاً این‌طور است. ادله خاصه که روی عناوین آمده هیچ نکته‌ای ندارد جز اینکه مصداق عام بالادستی است.

    2. ادله خاصه تأکیدی دارد. اکرم کل انسان محفوظ اکرم کل عالم یعنی اکرامی بیشتر. خیلی جاها تأکید بیشتر به ذهن می‌آید تا ذکر مثال؛ و تأکید اولی است زیرا زیادة المعانی تدل علی زیادة المبانی. اینکه در یک عنوان خاص دلیل داریم در مورد دیگر نداریم باید ذکر نکته تازه باشد. لذا حب مطلق مسلمانان چیزی است در مؤمن آکد است در مومنان خاص تأکد بیشتری پیدا خواهد کرد.

در این زمینه بحث‌های دیگری هم داریم هفته آینده.