موضوع: تفسیر سوره حمد – جزئیت بسمله در قرآن و سوره‌ها

مستحضر باشید چندین مساله فقهی و علوم قرآنی در باب بسمله مطرح شد. مسائل غیر فقهی تمام شد ولی مسائل فقهی چندین سوال بود که در این جلسه به دو سوال می‌پردازیم.

قبل ورود به بحث به یک سوال پاسخ می‌دهیم که اگر کسی برای ختم قرآن اجیر شود، آیا می‌تواند سوره‌ها را بدون بسم الله بگوید؟ ما گفتیم که بسم الله جزء سوره‌ها نیست و حتی به وجوب بسمله در نماز در غیر سوره حمد هم قائل نشدیم که آقای میلانی هم تا این حد قائل بودند. در اجاره بحث فرق می‌کند مثلا فرض کنید کسی قنوت را واجب نداند چه خودش، چه مرجع‌اش و چه متوفایی که اجیر برای نمازهای او شده، ولی وقتی اجاره بسته می‌شود، اجاره روی متعارف منعقد می‌شود. برخی از طلاب یا غیره خلاف احتیاط می‌کنند که یک تسبیحات می‌گویند ولی شما برای نماز با یک تسبیحات اجیر نشده‌اید بلکه برای نماز متعارف اجیر شده‌اید که سه تسبیحات دارد یا نماز را با قنوت می‌خوانند. حال بسمله هم جزء نماز متعارف است و باید با بسم الله باشد. پس در ختم قرآن تمام بسم الله‌ها باید خوانده شود.

سوال دیگر اینکه شخصی نذر 100 عدد سوره توحید کرده است؟ این 100 تا سوره توحید تابع نذر‌ است.

جلسه گذشته گفتیم که تعیین بسمله قبل از سوره لازم نیست. حالا احتیاط بسیار مطلوب است و ما احتیاط مستحب هم نگفتیم فقط صرف احتیاط را گفتیم. احتیاط مستحب دلیل می‌خواهد ولی اینکه بگوئیم مطلوب است این خوب است.

لذا اگر کسی می‌خواهد سوره‌ای را در نماز بخواند نیاز به تعیین سوره قبل از بسم الله نیست که صاحب عروه هم همین را دارند. اما سوال این است که بنابر عدم لزوم تعیین سوره قبل از بسم الله، اگر بسم الله را به قصد یک سوره‌ای گفت و بعد تصمیم گرفت سوره را عوض کند مثلا در منزل موقع نماز حمد را خواند و بعد خواست سوره اخلاص را بخواند، از طرفی همسر این شخص هم می‌خواهد اقتدا کند شوهر به جای سوره اخلاص سوره قدر را می‌خواند تا همسرش هم به نماز برسد (بسم الله را هم به قصد سوره اخلاص گفته است) حالا که ایشان سوره را عوض کرده است باید دوباره بسم الله بگوید یا نگوید؟

صاحب عروه می‌گوید: الاقوی عدم وجوب تعیین سوره قبل شروع فیها. تعیین سوره قبل از شروع بسم الله لازم نیست و می‌تواند بسم الله را بگوید و با کمی تامل یک سوره‌ای را بخواند.

سوال پنجم

شخصی سوره‌ را تعیین کرده و بسم الله را هم به نیت همان سوره گفت اینجا قضیه چگونه است؟

صاحب عروه می‌گوید فایده‌ای ندارد و باید بسم الله را مجددا بگوید نعم لو عیّن بسمله بسورة عیّن البسمله لسورة لم تکف لغیرها فلو عدل عنها وجب اعادة البسمله.

اینجا فکر می‌کنم نظر صحیح این است که همین بسم الله کافی است. اینکه که احب عروه می‌گوید کفایت نمی‌کند بخاطر این است که به قصد سوره اخلاص بسم الله را گفته و سپس به سوره دیگری را خوانده، سوره‌ای را که خوانده برایش بسم اللهی نگفته است.

ما در جواب صاحب عروه می‌گوئیم اگر شما هم مثل خیلی از معاصرین می‌گفتید تعیین بسم الله برای هر سوره‌ای لازم است در این صورت باید برای هر سوره‌ای بسم الله می‌گفت ولی شما که می‌گوئید تعیین بسم الله لازم نیست، اول می‌تواند بسم الله را بگوید و بعد با اندک تاملی سوره‌ای را انتخاب کند و بخواند، پس شما نباید بگوئید که باید بسم الله را به قصد یک سوره گفت.

گفتیم که مساله باید عرفی شود یعنی اگر کسی بسم الله بگوید و بعد سوره قدر را خواند این بسم الله برای همین سوره است گرچه ما اصلا لازم نمی‌دانیم ولی وقتی مساله عرفی شد قبل از سوره تعیین بسم الله لازم نیست. اگر امام جماعت شدید و حمد را خواندید بسم الله را هم گفتیم و مدام صدای یا الله می‌آید و مأمومین می‌خواهند به نماز جماعت برسند سوره‌ای طولانی بخوانید ولی مردم جمع‌ شده‌اند و نماز جماعت شکل گرفته سوره کوتاه بخوانید. بهرحال به نظر ما در اینجا جای تعیین سوره قبل از بسم الله نیست.

مساله: إذا عیّن السبملة بسورة ثم نسیها فلم یدر ما عیّن وجب اعادة البسملة لأی سورة اراد. بسم الله را گفت و همان آن یادش رفت که بسم الله را به نیت چه سوره‌ای گفته است. بر مسلک صاحب عروه جواب این است که این فایده ندارد و دوباره باید بگوید ولی به نظر ما جواب نیازی به انتخاب سوره نیست و می‌تواند هر سوره‌ای را بخواند.

مساله: إذا بسملة من غیر تعیین سورة فله أن یقرأ ما شاء. اگر بسم الله را گفت قرار شد طبق مسلک ما و صاحب عروه این مساله اشکالی نداشته باشد، بسم الله را بدون تعیین سوره‌ای گفت و هر سور‌ه‌ای را خواست شروع می‌کند. اینجا اکثرا مخالف هستند. ولو شک فی أنه عیّنها لسورة معینة أو لا. شک کرد که بسم الله را برای سوره‌ای خاصی گفته یا نه آیا در اینصورت می‌تواند هر سوره‌ای را بخواند؟ در اینصورت استصحاب عدم می‌کند. لکنّ الاحوط فی هذه الصورة إعادتها احوط (احتیاط مستحب) این است که اعاده کند. البته ما به جای احتیاط مستحب، می‌گوئیم مطلوب است.

سوال ششم

قرائت سور عزائم برای شخص جنب، زن حائض و نفساء حرام است. منتهی بحث در این است که قرائت خود آیه حرام است یا قرائت کل سوره حرام است. حالا اگر قرائت کل سوره حرام باشد آیا قرائت بسم الله سور عزائم هم حرام است؟

این مساله را هم صاحب عروه آورده‌اند. الخامس: قرائة سور العزائم و إن کان بعضَ واحدة منها قرائت سوره‌های سجده دارحتی بخشی از سوره حرام است البته ایشان بعدا می‌گوید اقوی این است که فقط قرائت آیه حرام است و بعد روی این مسلک می‌گوید بل البسملة أو بعضها بقصد احدیها علی الاحوط. بنابر اینکه قرائت کل سوره حرام باشد قرائت بسم الله هم حرام است.

خب حالا اگر خانمی یا آقایی بسم الله را گفت اگر کلی بگوید مشکلی ندارد ولی اگر به قصد چهار سوره سجده دار بگوید از نظر صاحب عروه حرام است. اگر گفتیم قرائت کل سوره حرام است از آثار مسلک ما این می‌شود که بسم الله را به قصد سور عزائم گفتن مشکلی ندارد چون ما بسم الله را جزء سوره نمی‌دانیم. در نظر داشته باشید که با قصد جزئیت درست نمی‌شود.

خلاصه 23 جلسه

در این 23 جلسه راجب باء بسم، خود اسم، الله، رحمن و رحیم بحث‌هایی شد. رابطه رحمت با عدل و حکمت بیان شد. بحث خلود بیان شد. چهار جلسه اخیر هم به مباحث علوم قرآنی و فقهی گذشت. ما درباره کل سوره حمد دیگر سخنی نداریم چرا که پیام سوره را در جلسات اول گفتیم و بخاطر همین از تفسیر کل سوره صرف‌نظر می‌کنیم. سوره حمد سوره تربیت و یاد دادن نحوه تربیت است و از نظر ما تفسیر سوره حمد تمام شده است. جلسه آینده تفسیر سوره بقره را شروع خواهیم کرد.