1. آیا روایت «اسحاق بن یعقوب» که امام (علیه السلام) فرمودند: «فارجعوا الی رواة حدیثنا (یا احادیثنا) فانهم حجتی علیکم و انا حجة الله علیهم»، ناظر به ولایت فقیه نیست؟ یا آنکه ناظر به اجتهاد و تقلید و رجوع جاهل به عالم است؟ زیرا اگر رجوع جاهل به عالم باشد، این امری عقلی بوده و معلوم است و نیاز به روایت ندارد؛ بنابراین روایت مذکور فراتر از رجوع جاهل به عالم می‌باشد.

    2. در جلسات قبل اشاره‌ای به تورم شد. بیان گردید که نمی‌توان همۀ معاملات امروز را که زیادی می‌گیرند رباانگاری کرد؛ زیرا در جایی که تورم مثلاً 30درصد و بیشتر است، اگرنهادی قرض بدهد و درصدی را بگیرد که به مراتب کمتر از تورم می‌باشد، آیا این ربا است؟ این بحث در خمس هم مطرح است که برخی از افراد از نظر اسمی و تورمی اموالشان زیاد شده است ولی در خارج چیزی زیاد نشده است. آیا خمس این زیادی و تورم لازم است یا خیر؟ اگر به تورم متوسط کشور، جنس‌های یک شخص رشد کرده است خمس ندارد برخلاف اینکه جنس یک شخصی رشد تورمی غیر متعارف دارد که لازم است خمس آن غیر متعارف و فوق العاده را بپردازد. اکنون سؤال این است آیا این تورم در زمان ائمه (علیهم السلام) هم بوده است و ایشان اشاره‌ای به این قضیه کرده‌اند یا خیر؟

در «مسئلۀ 8» مطالب مهم روشی مختلفی بیان شد. گفته شد ما در کنار واژۀ «تقلید»، واژگان «تصدیق»، «اسمع»، «اطع» و «مراجعه»[1] را داریم. پس کلمۀ «تقلید» موضوعیت ندارد.

گاهی بزرگان در مسئله دلیل عقلی دارند و به اسم دلیل عقل جمله‌ای را به کار می‌برند و بعد به تفسیر آن کلمه می‌پردازند. در حالی که عقل گنگ و لال است و زبان ندارد و این من و شما هستیم که دلیل عقلی را در جمله بیان می‌کنیم. مثلاً گفته می‌شود «الظلم قبیح عقلاً»یا «العدل حسن عقلاً». بعد بررسی کرده‌اند که ظلم و عدل چیست که عقل به قبح و حسن آن حکم می‌کند؟ سه تفسیر برای هرکدام بیان کرده‌اند. بعد ادامه داده‌اند، آیا ظلم به خدا معنا دارد یا خیر؟ مثلاً بنده‌ای که گناه می‌کند گفته شود آن بنده ظالم بر خدا است. یا آنکه نه، گفته شود گنه‌کار، برخود ظلم می‌کند، اما ظلم برخدا نمی‌کند. ظاهرا محقق اصفهانی میفرماید ظلم به خدا معنا ندارد. اما در برابر برخی می‌گویند معنا دارد. این جملۀ «الظلم قبیح» را ما از عقل در آوردیم؛ اما آیا خود عقل هم همین را می‌گوید؟ وقتی می‌خواهیم عقل را به زبان آوریم باید توجه داشته باشیم آن واژه‌ای را که ما می‌گوییم عقل نگفته است تا بر واژگانی که ما بیان می‌کنیم تمرکز نماییم و آن واژگان موضوعیت ندارند. مثلاً اگر گفتیم ظلم دربارۀ خدا صادق نیست؛ آیا دلیلی که می‌گوید ظلم قبیح است از کار می‌افتد؟! پس می‌شود واژگان دیگری را بیان کرد، مثل آنکه «نابجایی» را قبیح بدانیم و به جای «ظلم» قرار دهیم.

در اینجا چه کلمه‌ای شایسته است به کار رود؟ چه بیانی خوب است پیشنهاد شود؟

این عبارت پیشنهاد می‌شود: «استناد العامی الی الفقیه فی اعماله الشرعیة و تعقیبه بالعمل لدی اقتضائه.»

چون کلمۀ مقلد موضوعیت ندارد گفته می‌شود، هر شخص عمل‌کننده‌ای در اعمال شرعی خود (نه سایر اعمال روزمره) به فقیه استناد کند و به وقت اقتضا عمل نماید[4] ‌ تقلید است. در تقلید، استناد خط قرمز است. یعنی کسی بگوید من از مجتهدی تقلید می‌کنم یا فتاوای وی را تصدیق می‌کنم و... اما استناد نمی‌کنم این تقلید نیست. اما بحث عمل که بسیاری گفته بودند اما صاحب عروه بیان نکرد، شرط عمل بود. یعنی اگر استناد بکند و وقت عمل برسد ولی عمل نکند آیا به آن تقلید گویند؟ به نظر ما اینجا عمل می‌خواهد و ما اضافه بر واژه عمل، این قید را آورده‌ایم که اگر زمینۀ عمل برسد، عمل کند، تقلید متحقق می‌شود. علت این قید آن است که چنین شخصی که هنوز زمینۀ عمل برایش فراهم نشده (ولی اگر زمینۀ آن برسد عمل می‌کند) مقلد آن شخص است، برخلاف اینکه اگر صرفاً عمل کردن را شرط تحقق تقلید بدانیم، پس تا زمانی که زمینۀ عمل فراهم نشود، تقلید محقق نمی‌شود.

آیا به غیر از استناد، التزام کلی لازم است؟ به نظر ما التزام لازم نیست. آیا علم و فراگیری لازم است؟ فراگیری به عنوان مقدمۀ عمل لازم است و الا برای صدق تقلید لازم نیست.