الموضوع: الأوامر/الواجب المؤقت /مبانی/ الدرس 110

( اوامر - ثمره اینکه قضا به امر اول است یا امر جدید ؟ - صور مساله )

یکی از مباحثی که مطرح است این است که چه ثمره ای وجود دارد که قضا آیا به امر اول است یا امر جدید ؟ مقدمه ای را مرحوم اقای خویی ره درمحاضرات[1] ، ذکر می کنند که تارة : شک می کند که واجب در داخل وقت آیا ترک شده است یا نه ؟ و اخری : بعد از وقت شک می شود که آیا واجب فوت شده است یا نه ؟ که در این صورت دوم گاهی در اصل واجب شک می شود و گاهی در کیفیت واجب که بنابر اینکه شک در کیفیت واجب می شود تارة : صورت عمل محفوظ است و اخری: صورت عمل محفوظ نیست ، حال ثمره این بحث در صورتی است که شک در کیفیت عمل باشد و صورت عمل محفوظ باشد و از بین نرفته باشد چون اگر در اصل وجود نماز بعد از وقت شک شود قاعده حیلوله جاری است یعنی وقت حائل و فاصله انداخته لذا اگر شک شود که آیا نماز ظهر خوانده شده یا نه ؟ نه اعاده و نه قضا دارد، برخی از فقها در باب صلاة قائل به تعمیم قاعده حیلوله اند که این قاعده هم شک در اصل وجود عمل را شامل می شود و هم شک در صحت و فساد عمل را شامل می شود مثلا شک شود که آیا نماز ظهر و عصر صحیح خوانده شده یا نه ؟ اقتضای قاعده فوق این است که به این شک اعتنا نشود اما آنهایی که قاعده فوق را جاری نمی دانند به قاعده فراغ عمل می کنند چون شک بعد از عمل یعنی شک بعد از فراغ عمل است لذا کسی که بعد از وقت شک می کند بعد از عمل هم حساب می شود .

حال اگر صورت عمل محفوظ باشد مثلا نمی داند نماز را با سوره خوانده یا نه ؟ یا رکوع انجام شده یا نه ؟ در اینجا قاعده فراغ جاری است چون مکلف درمقام امتثال واجب است و عمدا رکن یا غیر رکن را ترک نمی کند و منشأ شک غفلت است و احتمال داده می شود که سهو یا غفلتی حاصل شده است که اصلِ عدم غفلت و سهو جاری می شود و به مقتضای این اصل احتمال ترک رکوع سهوا منتفی شد لذا قاعده فراغ جاری است و نماز صحیح است

اما اگر صورت عمل محفوظ نباشد به طوری که احتمال داده می شود که صورت عمل از بین رفته است مثل اینکه نماز خوانده ولی شک در این است که سوره حمد را خوانده یا نه ؟ اینجا صورت عمل محفوظ نیست چون لا صلاة الا بفاتحه الکتاب یا اینکه شک در این است که نماز را با وضو یا غسل جنابت خوانده است یا نه ؟ که اینجا صورت عمل محفوظ نیست چون لا صلاة الا بطهور وجود دارد در اینجا قاعده فراغ جاری است یا نه ؟ اختلاف نظر است و اکثر فقها قاعده فراغ را جاری می دانند و شاید قریب به اتفاق باشد اما در قسمت قبل همه قاعده فراغ را جاری نمی دانستند و عده بسیار کمی جاری می دانستند

با این مقدمه ثمره قضا به امر اول یا جدید روشن می شود که اگر گفتیم قضا به امر اول است معنای آن این است که قضای نماز تابع ادا است و لذا اگر شک شده که آیا نماز را صحیح خوانده یا نه ؟ یا رکوع یا فاتحة الکتاب خوانده یا نه ؟ اصالة الاشتغال جاری است و باید دوباره نماز را به نیت قضا خوانده شود اما اگر قضا را به امر جدید بدانیم مثل مَن فاتته الفریضة فعلیه القضاء که در اینجا صدق فوت نمی کند چون می داند نماز را خوانده اما نمی داند با قرائت یا رکوع خوانده یا نه ؟ اینجا شک در اصل تکلیف است که شک دارد که آیا کلمه فوت بر او صدق می کند یا نه ؟ یا مصداق امر جدید هست یا نه ؟ برائت جاری است پس دانسته شد که سِرّ اینکه اصولی آن مساله فقهی را اینجا آورده این است که می خواهد برائت یا اشتغال را در ثمره ذکر کند

بیان دیگر : اگر قضا به امر اول باشد نسبت به امر اول شک ثبوتی دارد لذا در درجه اول برای او ثابت است که ذمه او مشغول است و در درجه دوم بقای اشتغال جاری می شود لذا باید نماز را اتیان بکند اما اگر قضا به امر جدید باشد در اصل ثبوتی شک وجود ندارد بلکه شک در موضوع حکم است که موضوع حکم به وجوب قضا فوت است که آیا فوت صادق است یا نه ؟ اینجا اصل برائت جاری است

در مقابل این مطلب فوق بحث دیگری بوجود می آید که آیا زمان به نحو وحدت مطلوب دخیل است یا به نحو تعدد مطلوب ؟ مثلا صل الظهر بین الزوال و المغرب اگر این زمان که قید صل الظهر است به نحو وحدت مطلوب باشد در خارج وقت قطعا تکلیف ساقط شده است و اینجا تابع امر جدید هستیم مثل مَن فاتته الفریضة فعلیه القضاء ، اما اگر زمان به نحو تعدد مطلوب دخیل بود در اینجا قطعا تکلیف باقی است و باید بعد از وقت نماز را قضا کند چون امر اول را امتثال نکرد و آن امر اول هم در داخل وقت مطلوب مولا بود هم در خارج وقت که به این تعدد مطلوب می گویند

اما باقی می ماند صورت شک که آیا زمان در واجب به نحو وحدت مطلوب دخیل است یا به نحو تعدد مطلوب دخیل است ؟ مقتضای اصل عملی چیست ؟ دو قول است ، قول اول از آخوند ره و شیخ انصاری ره که برائت جاری است و قول دوم استصحاب جاری است

علت قول اول که چرا استصحاب را جاری نمی دانند ؟ چون وحدت قضیه متیقنه و مشکوکه در اینجا صادق نیست چون موضوع در قضیه متیقنه نماز در وقت است که یقینا نماز در داخل وقت خوانده است اما آنچه شک است نماز در خارج وقت است که شک دارد در داخل وقت نماز را با رکوع خوانده یا نه ؟ که اگر موضوع استصحاب متعدد بود استصحاب محل جریان ندارد چون یکی از ارکان جریان استصحاب وحدت قضیه متیقنه و مشکوکه است