موضوع: المقدمة/علم الأصول / -

بحث درباره کلیت موضوع بود مرحوم آخوند فرمودند موضوع کل علم یبحث عن عوارضه الذاتیه، اشکالی بر این نظر ایشان این بود که بسیاری از موضوعات مسائل یک علم عوارض ذاتی موضوع یک علم نیست مثلاً موضوع علم اصول اقتدار بر استنباط است و مسائل علم اصول از قبیل اصول عملیه یا استصحاب و . ... از عوارض ذاتی این علم نیست

مرحوم آخوند جواب دادند که اَیْ بلا واسطة فی العروض، یعنی عوارض ذاتی همه اقسام و رابطه‌ها را شامل می‌شود فقط واسطه در عروض را شامل نمی‌شود هشت قسم واسطه بود که هفت قسم را شامل می‌شود و فقط یک قسم خارج می‌شود لذا تمام موضوعات مسائل عوارض ذاتی موضوع یک علم هستند به غیر از آن موضوعی که واسطه در عروض باشد چون به نظر مرحوم آخوند واسطه در عروض، عرض ذاتی نیست بلکه عرض غریب است، اما هفت قسم دیگر واسطه‌ها عرض ذاتی هستند

اشکالاتی بر آخوند وارد بود که بحث شد و لذا این راه حل پذیرفته نشده است و اشکالش این بود که عوارض ذاتی واسطه داخلی و یا واسطه خارجی مساوی با معروض را شامل می‌شود اما واسطه اعم از معروض را شامل نمی‌شود لذا عرض غریب بیش از اندازه ای است که آخوند فرموده اند و این از نظر ما اشتباه است

راه حل دوم: از مرحوم سبزواری بود که گفتند ایشان که نسبت عرض به موضوع مثل نسبت نوع به جنس است یعنی همان طوری که نوع و جنس در خارج متحد هستند عرض با معروض هم در خارج متحد هستند بنابر این منظور از عوارض ذاتی اتحاد بین عرض و معروض هستند

اشکال استاد: کلام ایشان در فلسفه و منطق قبول است ولی در علوم اعتباری مثل اصول و فقه قبول نیست، در علوم واقعی مثل اتحاد حیوان یا انسان که اتحاد دارد اما در الصلاة واجبة موضوع این افعال مکلفین است و این افعال که واجب نیست و فعل من واحب است پس اتحاد را در علوم حقیقی می‌توان تصور کرد اما در علوم اعتباری مثل اصول و فقه نمی‌شود در نظر گرفت

راه حل سوم: از مرحوم نائینی و میرزا حبیب الله رشتی ره: عوارض جنس به واسطه نوع عرض ذاتی است و کاملاً این حرف در مقابل اهل معقول است که می‌گویند عارض بر جنس بوسیله نوع عرض غریب است مثلاً کتابت بر حیوان عارض می‌شود بوسیله انسان و این کتابت را عرض غریب می‌گویند و مرحوم نائینی می‌گوید که ما نظریه اهل معقول را قبول نداریم عرض جنس بوسیله نوع، عرض ذاتی است و عرض غریب نیست چون انسان با حیوان در خارج به یک وجود موجود می‌شوند و به دو وجود موجود نمی‌شوند عرض غریب آنجایی است که به دو وجود موجود می‌شوند ولی جایی که به یک موجود موجود شوند را عرض ذاتی می‌گویند و آن را عرض غریب نمی‌گفتند

◼اشکال استاد : عرض ذاتی را چرا عرض ذاتی می گویند به خاطر اینکه عرض معلول ذات است و ذات علت عرض است

توضیح ذلک: عرض یعنی خارج از ذات، این خارج از ذات تارة ذاتی است و اخری غیر ذاتی است یعنی تارة خارج از ماهیت و لازم ماهیت است و اخری خارج از ماهیت و لازم وجود است بنابراین وقتی عرض معلول ذات شد معنایش این است که وضع موضوع، اقتضای وضع عرض و رفع موضوع، اقتضای رفع عرض را دارد وقتی عرض ذاتی موضوع شد معنایش این است که وضع و رفع عرض یکسان است یعنی اگر موضوع، وضع شد عرض، وضع می‌شود و اگر موضوع، رفع شود عرض هم رفع می‌شود و این معنای حقیقت وضع و رفع است مثل دیوار و رنگ که اگر دیوار باشد رنگ هم می‌باشد و اگر دیوار نباشد رنگ هم می‌رود

مثلاً تعجب از عوارض انسان است و معروض بر حیوان شده ولی معلول ذات حیوان نیست چون وضع و رفع حیوان وضع و رفعی در تعجب ندارد این طور نیست که اگر حیوان نباشد تعجب نباشد بنابراین حرف معقول درست است که عوارض نوع بر جنس عوارض غریب است و ذاتی نیست لذا از دیدگاه اهل معقول تعجب از عوارض غریب است نه از عوارض ذاتی است هم بوعلی و هم صاحب شوارق از دو جهت می‌گویند عارض بواسطه نوع بر جنس عرض غریب است.