موضوع: مقدمه واجب/ محل نزاع در مقدمه واجب/

بحث در اشکال حضرت امام خمینی به مرحوم آخوند بود که گفتند در اینکه مرحوم آخوند فرموده است بین وجوب مقدمه و ذی المقدمه ملازمه وجود دارد، چهار احتمال دارد که مرحوم آخوند به هیچ کدام نمی تواند قائل شود.

احتمال اول و دوم را قبلا بیان کردیم و مقداری هم از احتمال سوم و چهار را در جلسه قبل بیان کردیم.

حرف و سخن در احتمال سوم و چهارم این است که امام فرمودند در دو احتمال اخیر، مسئله فعلیت را از طرف مقدمه حذف می شود و به جای آن عنوان تقدیر را می گذاریم و می گوئیم بین وجوب فعلی ذی المقدمه و اراده تقدیریه متعلّق به بعث به مقدمه ملازمه وجود دارد و مقصود از تقدیر در اینجا هم، همان بالقوّه است، بالتقدیر واجب است، یعنی بالقوّه واجب است، یعنی اگر گفتیم بین وجوب فعلی ذی المقدمه و وجوب تقدیری مقدمه، ملازمه است، معنایش این است که آنچه بالفعل وجود دارد، وجوب فعلی ذی المقدمه است، اما در ناحیه مقدمه، وجوب فعلی نداریم، بلکه وجوب بالقوّه داریم یا بالتقدیر داریم که گفتیم مراد از بالتقدیر، همان بالقوّه است.

معنایش این است که در آینده خود مولا مقدّمه را ایجاب کرده است، فعلا واجب نیست اما بالقوّه واجب خواهد کرد و معنای تقدیر در ناحیه اراده این است که الان در نفس مولا نسبت به بعث مقدّمه، اراده ای نیست اما در آینده چنین اراده ای در نفس مولا تحقّق پیدا خواهد کرد.

نتیجه تا اینجا شد که یکی از احتمالاتی که در فرمایش آخوند است این است که بگوئیم مقدمه الان وجوب فعلی دارد و مولا اراده جدی به ذی المقدمه دارد و الان واجب است، اما مقدمه اراده تقدیریه دارد، یعنی اراده بالقوه است، یعنی مولا الان مقدمه را واجب نکرده است اما در آینده احتمال وجوبش است.

پس خلاصه اینکه ذی المقدمه الان واجب است اما مقدمه الان واجب نیست. مثل نماز که وقت داخل شده است، اراده به بعث وجوب نماز شده است اما اراده به بعث فعل به وضو نشده است.

پس احتمال سوم در فرمایش مرحوم آخوند به تعبیر امام خمینی این است که ذی المقدمه الان از نظر مولا واجب است و اراده به بعث فعلی آن تعلّق گرفته است اما اراده به بعث فعلی مقدمه هنوز تعلّق نگرفته است.

مرحوم امام می فرمایند اگر یک طرف ملازمه فعلیت داشت مثل الان که ذی المقدمه فعلیت دارد، باید طرف دیگر هم فعلیت داشته باشد که مقدمه باشد، زیرا ملازمه یک امر وجودی و متقوّم به طرفین است، اگر یک طرف آن وجود پیدا کرد و اتّصاف به ملازمه برای آن پیدا شد، باید طرف دیگر آن هم وجود داشته باشد. ما نمی توانیم چیزی را به لحاظ اینکه در آینده ایجاد می شود، هنوز که واجب نیست، الان متصّف به وصفی قرار گرفته است، ما الان می توانیم طلبه ای که مجتهد نیست، بگوئیم مجتهد شود، به دانشجویی که کنکور شرکت نکرده است، نمی توانیم بگوئیم دکتر. حال مرحوم امام می فرماید اگر شما بین وجوب ذی المقدمه و مقدمه ملازمه می دانید، ملازمه دو طرف است و امر وجودی است و متقوّم به دو طرف است، اگر طرف ذی المقدمه فعلی است باید طرف دیگر هم فعلی باشد و نمی شود یک طرف فعلی و طرف دیگر تقدیری و بالقوّه باشد.

حضرت امام می فرمایند شما که می گوئید یک قاعده است ثبوت شیئین لشیئن فرع مثبت له است، آیا ثبوت مثبت له باید در حال ثبوت وصف فعلیت داشته باشد یا اینکه لازم نیست فعلیت داشته باشد بلکه کافی است که وصف الان تحقّق پیدا کند ولی موصوف در آینده وجود پیدا کند.

حضرت امام خمینی رحمه الله و قدّس سرّه الشریف، می فرماید ملازمه در این جهت مثل متضایفین است، همانطور که در مورد ابوّت و نبوّت (پدری و پسری) نمی توانیم از نظر فعلیت و بالقوّه بودن، تفکیکی قائل شویم که مثلا بگوئیم ابوّت فعلیت دارد ولی بنوّت بالقوّه است، در مورد ملازمه هم نمی توانیم قائل به تفکیک شویم. البته مسئله ملازمه داخل در عنوان تضایف نیست، ولی چون از باب مفاعله است و متقوّم به طرفین و وصب برای طرفین است، ثبوت وصف برای طرفین، نیاز به وجود موصوف و فعلیت وجود موصوف دارد، مگر اینکه کسی اصلا ملازمه را به طور کلی انکار کند.

نتیجه ای که از فرمایش امام خمینی رحمة الله علیه گرفته می شود، این است که ما نمی توانیم نزاع را در ملازمه بین دو وجوب فعلی یا بین دو اراده فعلیه و یا بین وجوب فعلیه و وجوب تقدیری یا بین اراده فعلیه و اراده تقدیریه قرار دهیم، این چهار احتمالی که تا کنون مطرح کردیم، تا اینجا مرحوم امام، آخوند خراسانی را به چالش کشید و چهار احتمال در فرمایش ایشان را گفت نمی توانید به آن مستلزم شوید، پس نمی توانید بگوئید بین وجوب ذی المقدمه و مقدمه ملازمه است.

اشکال بر مرحوم امام: گفته اند بیان شما، غیر از چیزی است که در مورد آن بحث می کنیم، بحث ما در رابطه در تحریر محل نزاع در مقدمه واجب بود، مرحوم آخوند می فرمود محل نزاع در باب مقدمه واجب، ملازمه بین دو وجوب است و ما هم گفتیم ظاهر کلام مرحوم آخوند همان احتمال اول است که ملازمه بین وجوب فعلی ذی المقدمه با وجوب فعلی مقدمه می باشد که احتمال اول از احتمالا چهارگانه است، یعنی محل نزاع در رابطه با ملازمه، بین وجوب فعلی ذی مقدمه و بین وجوب فعلی مقدمه است، اما شمای مرحوم امام گفتید این درست نیست.

شما در توضیح انکار، راهی را پیمودید که نتیجه آن انکار وجود ملازمه و به عبارت دیگر، انکار وجوب مقدمه است، مستشکل می گوید ممکن است نظر شما، انکار وجود ملازمه بوده ولی لازمه فرمایش شما این نیست که محل نزاع مسئله ملازمه نباشد. بحث ما در این نیست که آیا حق با قائلین به ملازمه است یا با منکرین، بلکه بحث ما در این است که محل نزاع چیست، در حالی که راه شمای مرحوم امام، نتیجه می دهد که حق با منکرین ملازمه است و اینها دو مطلب جدا از هم می باشند. انکار اینکه ملازمه محل نزاع است، یک چیز و انکار وجود ملازمه، چیز دیگری است.

به عبارت دیگر، در حقیقت دلیل شما حضرت امام با مدعایتان تطبیق نمی کند.

هذا تمام الکلام در ما قیل و ما قال، ان شاء الله جواب این اشکال و دفاع از امام خمینی سیأتی.