99/10/24
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: الأوامر/نسخ الوجوب /بررسی کلام آقاضیاء و اشکال امام خمینی
کلام آقا ضیاء عراقی در نسخ وجوب و اشکال امام خمینی
مرحوم آقا ضیاء عراقی فرموده است: وجوب یک امر مشکک است، یعنی دارای مراتب و درجات است. وقتی شارع یک‌مرتبه را حذف کرد، مرتبه پایین باقی می‌ماند؛ یعنی در چیزی که مشکک است، اگر مرتبه اعلی نسخ شد، مرتبه پایین‌تر باقی می‌ماند[1] .
امام خمینی فرموده است: تشکیک مربوط به بحث ما نمی‌شود. این آقا مطلبی را شنیده است اما در جای دیگری به‌کاربرده است. وجود مشکک است، هر مرتبه‌ای هم اسمی دارد؛ مثلاً یک‌مرتبه از وجود مرتبه اعلای آن است که وجود خدای متعال است، مرتبه پایین‌تر مرتبه عقل است، مرتبه پایین‌تر نفس است، مرتبه پایین‌تر بدن است. آیا می‌توان گفت وقتی با مرتبه اعلی کار نداریم، پس با مرتبه پایین‌تر کارداریم؟ این صحیح نیست. هر مرتبه‌ای نفی شود مرتبه پایین‌تر اثبات نمی‌شود. یا نمی‌توان گفت اگر با عقل کار نداریم، پس با نفس کارداریم. وجود مشکک است اما هر مرتبه مشکک نیست، هر مرتبه یا هست یا نیست. به‌عبارت‌دیگر تشکیک مربوط به مفهوم وجود است. مفهوم عام وجود مشکک است، اما مصداق و هر مرتبه مشکک نیست. بحث ما درباره وجوب است؛ یک وجوب ضعیف داریم، یک وجوب قوی داریم و یک وجوب مؤکد (شدید) داریم. اگر وجوب شدید برداشته شد معنایش وجود وجوب ضعیف نیست. اگر وجوب قوی برداشته شد، همه‌اش برداشته شده است؛ نه اینکه مرتبه پایین‌تر باقی بماند. اشتباه آقا ضیاء این است که تصور کرده وقتی چیزی مشکک است، اگر مرتبه‌ای از آن نفی شد، مرتبه پایین هست، درحالی‌که بحث در مورد خود مرتبه است و خود مرتبه یا هست یا نیست. مثلاً لامپ صد شمعی و لامپ هزار شمعی تشکیک است، اگر لامپ صد شمعی نبود، معنایش این است که لامپ پنجاه شمعی داریم؟ نفی هر یک از این مراتب به معنای اثبات مرتبه پایین‌تر نیست[2] .
اشکال استاد به امام خمینی
و لکن بهتر این است که امام بگوید: تشکیک در جای خودش درست است، اما باید بحث کنیم در چیزی که اختلاف طولی دارد و اختلاف عرضی دارد. اگر در جایی اختلاف عرضی است، تشکیک معنا ندارد؛ اما اگر اختلاف در طول است، تشکیک معنا دارد، مانند وجود و نور. بحث ما در اختلاف عرضی است، بحث درباره وجوب، استحباب، جواز، کراهت و حرمت است. یک‌مرتبه می‌گوییم روبروی بیت‌المقدس ایستادن واجب است، یک‌مرتبه می‌گوییم روبروی بیت‌المقدس ایستادن جایز است، یک‌مرتبه می‌گوییم روبروی بیت‌المقدس ایستادن حرام است. این‌ها در عرض یکدیگر هستند نه در طول هم؛ لذا تشکیک معنا ندارد. اگر فرمایش امام خمینی باشد، در خود مرتبه هم اختلاف هست. آیا عالم ملکوت همه در عرض یکدیگرند یا اختلاف طولی دارند، مثلاً آیا ملائکه در عرض یکدیگر هستند یا مراتب آن‌ها فرق می‌کند؟ فراوان در روایات داریم که اسرافیل از بقیه فرشتگان بالاتر است. عرش خدای متعال با لوح و قلم ملکوت هستند اما در عرض هم نیستند بلکه یکی بالاتر و دیگری پایین‌تر است. این بحث فلسفی است.