درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: مسألة الضد/ترتب /بررسی چند مساله فقهی

مسئله ترتب این بود که وقتی دو تکلیف ضدین داریم و یکی اهم و دیگری مهم است و مکلف قدرت بر جمع بین این دو ندارد شارع به اهم امر کرده است ولی اگر کسی اهم را معصیت کرد و مهم را انجام داد صحیح است.

بررسی چند مسئله فقهی در باب ترتب

چند مسئله فقهی هست که باید بررسی کرد که آیا باب ترتب هستند؟

از قدیم معروف این است که اگر کسی در نماز به‌جای اخفات، جهر بخواند یا برعکس، اگر جاهل قاصر است گناهی نکرده و نمازش صحیح است. اگر جاهل مقصر است هم گناه کرده و هم نمازش صحیح است. در باب قصر و اتمام اگر کسی همیشه به‌جای قصر تمام خوانده است یا برعکس، اگر جاهل قاصر است گناهی نکرده و عبادتش صحیح است. اگر جاهل مقصر است گناه کرده و نمازش صحیح است.

مثال‌های دیگری هم بعضی گفته‌اند، شبیه همین مسئله جهر و اخفات یا قصر و اتمام است کسی که خمس یا زکات نمی‌دهد یا حج نمی‌رود و نماز می‌خواند. شارع می‌گوید باید خمس یا زکات بدهی یا خرج مسیر حج کنی، ولی او با این پول لباس خرید و با آن لباس نماز خواند. آیا این نماز صحیح است؟

اگر خدای متعال امر کرد که باید نماز صبح را جهر بخوانید و کسی سهواً آهسته خواند، نمازش صحیح است؛ مانند اینکه خدای متعال امر کرده نماز بخوان و نماز یازده جزء دارد که یکی از آن‌ها قرائت است ولی مکلف حمد و سوره را فراموش کرد. در اینجا هم می‌گویند نمازش صحیح است. اگر ما باشیم و قواعد فقه و اصول باید بگوییم این نماز باطل است، زیرا شارع به نماز با سوره امر کرده بود و مکلف نماز بدون سوره به‌جا آورده است و آنچه شارع امر کرده انجام‌نشده است. حداکثر باید بگوییم کسی که سوره را فراموش کرد عقاب نمی‌شود اما نماز هم نخوانده است؛ چون ماموربه یک کلی بود که آن کل انجام نداده است، اذا انتفی الجزء انتفی الکل. پس اصل اولی این است که هر کس جزء یا شرطی را نسیاناً یا جهلاً ترک کرد عبادتش باطل است و اصلاً ماموربه نیست. اگر دلیل خاصی بگوید این عبادت صحیح است، اصل ثانوی می شود. در نماز مواردی هست که اگر ما بودیم می‌گفتیم صحیح است ولی شرع گفته است باطل است و مواردی هست که اگر ما بودیم می‌گفتیم باطل است ولی شرع گفته است صحیح است. این مثال را از مرحوم خویی نقل کرده‌ایم که فرموده‌اند اگر کسی خواست نماز وتر بخواند تکبیره‌الاحرام را گفت ولی حمد و سوره و قنوت را فراموش کرد، به رکوع رفت و ذکر را فراموش کرد، از رکوع به سجده رفت ولی ذکر سجده را فراموش کرد، سلام و تشهد را هم فراموش کرد، نمازش صحیح است. اگر ما باشیم می‌گوییم این نماز نیست، ولی شرع می‌گوید این نماز صحیح است. اگر کسی بگوید اینکه شرع گفته رکوع انجام بدهید یعنی جنس رکوع را انجام بدهید، نه اینکه یک رکوع، ما باشیم و قواعد باید بگوییم اگر کسی در رکعت اول پنجاه مرتبه رکوع انجام بدهد صحیح است، ولی شرع می‌گوید اگر دو رکوع هم انجام بدهد نمازش باطل است. قاعده اولیه این است که اگر کسی در نماز بود و آیه سجده را شنید باید سجده انجام بدهد و قاعده این است که نماز درست است چون این سجده جزء نماز نیست که به نماز چیزی اضافه‌شده باشد و فعل کثیر نماز را باطل نمی‌کند، اما دلیل خاص داریم که نماز باطل است چون محو صورت صلات است. البته محو صورت صلات هم قید و شرط دارد.