موضوع: الأمارات/حجية خبر الواحد /استدلال به آیه نبا

حجیت خبر واحد

آیا تعلیل آیه با مفهوم در تناقض است؟

اگر کسی فرض را بر این بگذارد که آیه نبأ، دلالت بر حجیت خبر واحد دارد آیا مانعی یا اشکالی پیش می‌آید؟

بسیاری گفته‌اند مفهوم آیه با تعلیل آیه در تعارض است چون مفهوم آیه این است که خبر غیر فاسق تبین نمی‌خواهد ولی تعلیل آیه به این است که موجب جهالت و پشیمانی می‌شود.

مورد آیه این است که ولید خبر دروغی گفت و جنگ درست می‌شد؛ اما اگر فاسقی گفت این فرش نجس یا غصبی است، چنانچه خبر فاسق عمل شود جنگ به پا نمی‌شود. همیشه عمل به خبر فاسق، ﴿أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ﴾[1] نمی‌شود و بعضی از خبرهای فاسق موجب جنگ نمی‌شود. پس معلوم می‌شود که مقصود از آیه این است که کاری نکنید که باعث پشیمانی بشود، گاهی در خبر عادل هم پشیمانی وجود دارد.

مفهوم آیه می‌گوید خبر عادل پشیمانی ندارد اما تعلیل می‌گوید هر چیزی که پشیمانی دارد کنار بگذارید و گاهی در خبر عادل پشیمانی هست. هرگاه مفهوم با منطوق در تعارض باشد، منطوق ملاک است.

پاسخ داده شد که وقتی مفهوم با تعلیل تعارض داشته باشد، می‌پذیریم که تعلیل مقدم است ولیکن در ما نحن فیه مفهوم مقدم است چون در ما نحن فیه مفهوم آیه بر تعلیل آیه حکومت دارد. مفهوم آیه می‌فرماید خبر عادل ثقه در حکم علم و علمی است. تعلیل آیه می‌گوید هر چیزی که جهل است عمل نکن و مفهوم می‌گوید خبر عادل ثقه، جهل نیست.

پاسخ میرزای نائینی و آیت‌الله خویی

میرزای نائینی و آیت‌الله خویی فرموده‌اند: معنای حجیت، تتمیم کشف است و خبر واحد عادل، ظن است اما شارع آن را علم حساب می‌کند. آیه می‌گوید به جهل عمل نکن.

پاسخ شیخ انصاری و آخوند خراسانی

شیخ انصاری و آخوند خراسانی فرموده‌اند: می‌توانیم بگوییم جهالت در این آیه به معنای سفاهت است و عمل به خبر واحد، سفاهت نیست. این کلام خلاف ظاهر لغت است چون جهل به معنای جهل و عدم العلم است.

اگر عمل له خبر عادل، عاقلانه است ولی جهل است پس چرا مردم در زمان رسول‌الله به خبر ولید اعتماد کردند؟ بااینکه ولید فاسق است، مگر صحابه عاقل نبودند؟

اشکال و پاسخ امام خمینی و آیت‌الله خویی

امام خمینی و آیت‌الله خویی پاسخ داده‌اند: صحابه خیال می‌کردند ولید، عادل است و عاقل به خبر عادل اعتماد می‌کند و آیه نازل شد که ولید، فاسق است وگرنه مردم به خبر فاسق عمل نمی‌کنند.

اشکال استاد به امام خمینی و آیت‌الله خویی

فرق است بین مسئله امنیتی و مسئله غیرامنیتی. در مسئله امنیتی، احتمال ضعیف، منجز است اما در مسئله غیرامنیتی احتمال ضعیف اعتبار ندارد. اگر فاسق بگوید در این محل بمب گذاشته‌اند، به خبر او اعتنا می‌شود. علت ترتیب اثر دادن به خبر ولید این بود که مسئله امنیتی بود لذا آماده جنگ شدند.

تعلیل ندامت و تناقض با مفهوم آیه

نکته دیگر این‌که ادامه آیه این است که ﴿فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ﴾[2] از این آیه فهمیده می‌شود که ملاک، ندامت است. در خبر فاسق، ندامت هست و ندامت یعنی به واقع نرسیدن و پشیمان شدن و این ندامت در خبر عادل هم هست و خیلی از مواقع انسان با خبر عادل هم به واقع نمی‌رسد. پس تعلیل آیه می‌گوید خبر عادل حجت نیست.

پاسخ استاد

پاسخ می‌دهیم: اگر این‌گونه استدلال را بپذیریم در شرع نمی‌توان به چیزی اعتماد کرد. حتی اگر یقین صد در صد به‌ درستی حدیثی داشته باشیم هم نمی‌توان عمل کرد. بعضی مواقع قطع به حدیثی داریم ولی قطع ما، جهل مرکب است. اگر ملاک پشیمانی باشد، به قطع و اقرار و بینه هم نمی‌توان عمل کرد. مقصود از ندامت، مخالفت با واقع نیست بلکه به معنای عدم عذر داشتن است. این خلاف ظاهر آیه است ولی ندامت به معنای مخالفت با واقعی که عذر ندارد و عمل به خبر عادل، دارای عذر است.