موضوع: الأمارات/حجية خبر الواحد /ادله عدم حجیت خبر واحد

ادله عدم حجیت خبر واحد

پاسخ میرزای نائینی به استدلال به آیات بر عدم حجیت خبر واحد

آیات شریفه‌ای که نهی از عمل به ظن می‌کنند، اگر عمومیت داشته باشند شامل خودشان هم می‌شوند چون ظن هستند زیرا ظواهر، ظن هستند. پس یا باید به این آیات استدلال نشود یا اینکه خبر واحد از تحت این آیات خارج شود.

میرزای نائینی فرمود: این آیات می‌فرمایند به غیر علم، عمل کنید. هر قضیه‌ای، یک حکم و یک موضوع دارد و هیچ‌گاه یک قضیه برای خودش موضوع درست نمی‌کند. قضیه «اکرم العالم» هیچ‌گاه معنای عالم را توضیح نمی‌دهد و هیچ دلیلی متکفل بیان موضوع خود نیست.

در آیه ﴿وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ﴾[1] ، ظن را توضیح نمی‌دهد. ادله حجیت خبر واحد می‌گویند خبر واحد، «ظن» و «ما لیس لک به علم» نیست بلکه «ما به علم» است.

شارع مقدس وقتی می‌خواهد بفرماید خبر واحد حجت است، معنای حجت تتمیم کشف است یعنی خبر واحد، هشتاد درصد واقع را نشان می‌دهد اما شارع با آیه نبأ و آیه نفر، بیست درصد به آن اضافه می‌کند و الغاء خلاف می‌کند و صد درصد واقع را نشان می‌دهد. به‌عبارت‌دیگر شارع چیزی را که علم نیست، علم قرار می‌دهد. در این صورت نتیجه آن است که ادله حجیت خبر واحد بر این آیات حکومت دارند. حکومت یعنی لسان دلیل، تفسیر موضوع دلیل دیگر است به توسعه آن یا به تضییق. لذا آیات می‌گویند به ظن عمل نکن و خبر واحد ظن نیست.[2]

اشکال استاد به میرزای نائینی

این فرمایش بر مبنای میرزای نائینی درست است. اگر کسی بگوید حجیت خبر واحد به معنای جعل مماثل است، یعنی هرچه را خبر واحد می‌گوید، شارع هم همان را می‌گوید؛ مثلاً در واقع نماز جمعه واجب نبوده است، ولی حدیث می‌گوید نماز جمعه واجب است، شارع می‌گوید من حکمی را مماثل و شبیه مضمون حدیث جعل می‌کنم، در این صورت کلام مرحوم نائینی رد می‌شود.

اشکال بعض به میرزای نائینی

برخی به میرزای نائینی اشکال کرده‌اند: مهم‌ترین دلیل حجیت خبر واحد، سیره عقلاست و سیره عقلا اصلاً لسان ندارد چون سیره دلیل لبی است. شرط حکومت آن است که لسان دلیل، لسان تفسیر باشد و سیره عقلائیه دلیل لبی بوده و لسان ندارد.

پاسخ استاد به اشکال بعض

به این اشکال پاسخ می‌دهیم که میرزای نائینی در فوائد الاصول (ج 4 ص 221) صریحاً می‌فرماید که دلیل لبی می‌تواند حاکم باشد یعنی دلیل لبی که لفظ ندارد می‌تواند مفسر باشد. میرزای نائینی متوجه این مطلب بوده و بر مبنای خود، صحیح گفته است.

اشکال دیگر بر میرزای نائینی

شاید کسی بگوید حجیت خبر واحد به معنای طریقیت است و طریقیت، امری تکوینی است و امر تکوینی قابل جعل نیست. پس اینکه میرزای نائینی فرمود شارع مقدس تمیم کشف کرده است، صحیح نیست.

پاسخ استاد

گرچه طریقیت امر تکوینی است اما گاهی طریق تعبدی است. خبر واحد طریقیت ندارد و شارع برای آن طریق جعل می‌کند.

بهتر آن است که بگوییم ادله حجیت خبر واحد دو قسم هستند: آیه نبأ، آیه نفر، آیه کتمان، آیات دیگر و روایات سیره و بنا عقلا

اگر دلیل بر حجیت خبر واحد، آیه نبأ باشد، در این صورت کلام میرزای نائینی صحیح است و ادله حجیت خبر واحد بر آیات ناهیه حاکم هستند؛ اما اگر دلیل حجیت خبر واحد، سیره باشد و آیات و روایات، ارشاد به سیره عقلا است، در این صورت حکومت نیست بلکه باید بگوییم خبر واحد از تحت آیات ناهیه تخصصا خارج می‌شود. حکومت شبیه تخصیص است و ورود شبیه تخصص است.

عقلا نمی‌گویند خبر واحد، ظن است و ما به ظن عمل می‌کنیم بلکه عقلا، خبر واحد را علم می‌دانند. سیره عقلا بر این است که به خبر واحد عمل می‌کنند چون خبر واحد را علم عرفی می‌دانند، در این صورت موضوعا و تخصصا از تحت آیات ناهیه خارج می‌شود.