درس خارج اصول استاد احمد عابدی

مرحوم نائینی در چند جا از مسائل از راه متمم جعل وارد شده است که به آن نتیجه الاطلاق هم می‌گویند.

سؤال این است که آیا شارع می‌تواند اطلاق یا تقیید را بیان کند؟ به‌عبارت‌دیگر وقتی شارع حکمی را بیان می‌کند، آیا می‌تواند بگوید آن حکم عام یا خاص است؟

میرزای نائینی می‌فرماید: دلیلی که حکمی را اثبات می‌کند، اطلاق و تقییدش مربوط به انقسامات اولیه (تقسیمات قبل الحکم) است؛ اما اگر حکمی آمد و سپس تقسیم شد، تقسیم بعد الحکم و ثانویه است. در تقسیمات بعد الحکم دست شارع از تقیید کوتاه است و نمی‌تواند قید را بگوید لذا مطلق را هم نمی‌تواند بگوید چون اطلاق و تقیید، عدم و ملکه هستند. سپس اقیموا الصلاه نسبت به قصد قربت نه اطلاق دارد و نه تقیید.

آخوند خراسانی در کفایه فرموده است: با دو امر امکان دارد. یک امر بگوید اقیموا الصلاه و امر دیگر بگوید امر قبلی را با قصد قربت بخوان. میرزای نائینی می‌گوید: این امر دوم، متمم جعل است که امر اول را کامل می‌کند.

در مانحن فیه ادله‌ای داریم که می‌گویند: احکام بین عالم و جاهل مشترک هستند. درنتیجه این ادله (که به آن‌ها متمم جعل می‌گویند) می‌گویند احکام اولی مقید به علم یا قطع نیستند. پس می‌توان از متمم جعل استفاده کرد که احکام مختص به عالم نیستند و شامل جاهل هم می‌شوند، یعنی در متعلق حکم، قطع اخذ نشده است.

چون آخوند در امر چهارم کفایه به این مطلب اشاره‌ای دارد؛ در آن مطلب پاسخ نائینی را ذکر می‌کنیم و نقد و بررسی می‌نماییم.

تا اینجا نتیجه این شد که قطع بر چند قسم است: قطع طریقی محض و قطع موضوعی. قطع موضوعی به قطع صفتی و قطع کشفی تقسیم می‌شود. در هر دو صورت یا تمام الموضوع است یا جزء الموضوع.

آیا امارات و اصول عملیه، قائم‌مقام قطع می‌شوند؟ به عبارت ساده‌تر اگر شارع فرمود: خمر حرام است؛ چنانچه دو شاهد عادل گفتند این مایع خمر است، آیا خوردنش حرام است؟ یا اگر کسی استصحاب کرد، آیا خوردن آن حرام است؟

شیخ انصاری فرموده است: اینکه امارات قائم‌مقام قطع طریقی محض می‌شوند، واضح بوده و موردقبول همه است. در قطع موضوعی صفتی هم همه قبول دارند که امارات قائم‌مقام قطع نمی‌شوند، چون اماره یقین نیست و شارع یقین را طلب کرده است. کلام در قطع موضوعی کشفی است.

شیخ انصاری و میرزای نائینی و آیت‌الله خویی می‌فرمایند: امارات قائم‌مقام قطع موضوعی کشفی می‌شوند؛ اما آخوند در کفایه فرموده است: امارات قائم‌مقام قطع موضوعی به‌صورت مطلق (صفتی و کشفی) نمی‌شوند. مراد آن است که با دلیل اعتبار امارات می‌شود یا نمی‌شود؟ یعنی با آیه نبأ که می‌گوید خبر واحد حجت است، وگرنه با دلیل ثانوی اشکالی ندارد.

امام خمینی در انوار الهدایه می‌فرماید: دلیل بر حجیت امارات، مثل ظواهر یا شهرت یا اجماع، بناء عقلاست و بناء عقلا این اصطلاحات را ندارد. اینکه حجیت به معنای منجزیت و معذریت است یا به معنای جعل مؤدی است یا به معنای جعل مماثل است یا به معنای جعل متمم است، موردتوجه عقلا نیست. عقلاء امارات را معتبر می‌دانند و به این مفاهیم و اصطلاحات توجه ندارند، درنتیجه امارات را مثل قطع می‌شمارند؛ یعنی به نظر امام خمینی تمام امارات قائم‌مقام قطع هستند بلکه قطع عرفی هستند.