درس خارج اصول استاد احمد عابدی

درباره تجری و انقیاد گفته شد که به لفظ تجری عنایت نیست چون علما نام این کار را تجری یا انقیاد گذارده‌اند. اگر کسی واقعا عملی را به خاطر سرکشی خداوند انجام دهد، استحقاق عقاب دارد؛ چون هتک حرمت الهی است.

اگر متجری قصد هتک و جرئت بر خداوند دارد، استحقاق عقاب دارد و حرام است؛ اما اگر به فرض، قصد هتک نداشته باشد، معلوم نیست که حرام باشد، مثل اکثر جوان‌هایی که گناهی را انجام می‌دهند از باب شهوت و جو گیر شدن است و معلوم نیست این موارد ظلم به خدا باشد.

نکته دیگر آن است که شیخ انصاری به‌تبع صاحب فصول روایاتی را درباره اینکه آیا نیت گناه، گناه است یا گناه نیست نقل کرده‌اند و خواسته‌اند از طریق این روایات اثبات کنند که آیا تجری هم گناه است؟ روایات متعارض هستند لذا وجه جمع‌هایی را ذکر کرده‌اند. مثل‌اینکه فقط نیت است یا به همراه عمل است یا از نیت برگشته است و ... .

آیه شریفه قرآن می‌فرماید: ﴿وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِي أَنْفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ ۖ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾[1] . اگر تصمیم یا نیت قلبی آشکار شود یا پنهان شود، خدا محاسبه می‌کند. این آیه دلیل فقهی نیست، چون بحث در استحقاق عقاب است نه فعلیت عقاب. محاسبه کردن دلیل بر استحقاق عقاب است. وجه جمع روایات این است که اگر کسی نیت گناه بین خود و خدا را دارد ولی انجام نداد، گناه ندارد اما اگر کسی نیت گناه حق‌الناس دارد، استحقاق عقاب دارد. روایاتی که می‌گویند گناه ندارد، حق‌الله را می‌گویند و روایاتی که می‌گویند گناه دارد، حق‌الناس را می‌گویند.

تجری در خصوص علم نیست بلکه در ظن هم همین‌طور است. در قطع موضوعی مخالفت با قطع معصیت است نه تجری. اگر شارع فرمود هر چیزی را که یقین داری حرام است، اجتناب کن، کسی که چایی را به نیت خمر بخورد، تجری نیست بلکه گناه است. اگر شارع فرمود هرگاه احتمال دادی که آب ضرر دارد، تیمم کن؛ مکلف بااینکه احتمال ضرر می‌داد، وضو گرفت، وضو و نمازش باطل است چون حکم روی احتمال رفته است نه روی خودِ وضو. در اینجا اصلا کشف خلاف نیست.