درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: المفاهيم/مفاهیم دیگر /خواب و رویا

خواب

دیروز گفته شد که این بحث باید در جلد دوم کفایه بعد از بحث حجیت خبر واحد و قبل از دلیل انسداد بیاید.

متأسفانه گروه یمانی (که به‌دروغ این اسم را بر خود نهاده‌اند) که طرفداران احمد الحسن هستند، کار خود را با خواب پیش می‌برند. (به‌احتمال‌زیاد ده‌پانزده سال است که احمد الحسن کشته شده است). تمام استدلال آن‌ها خواب است. آیا خواب اعتبار دارد؟

کسی منکر اصل خواب نیست و در قرآن آیات بسیاری درباره رؤیا وجود دارد؛ مانند خواب حضرت یوسف «إِذْ قالَ يُوسُفُ لِأَبيهِ يا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَباً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لي‌ ساجِدين‌» (یوسف/4)، خواب حضرت ابراهیم «يا بُنَيَّ إِنِّي أَرى‌ فِي الْمَنامِ أَنِّي أَذْبَحُك‌» (صافات/102)، خواب رسول‌الله «لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرام‌» (فتح/27)، خواب همبندی‌های یوسف «وَ دَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيانِ قالَ أَحَدُهُما إِنِّي أَراني‌ أَعْصِرُ خَمْراً وَ قالَ الْآخَرُ إِنِّي أَراني‌ أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسي‌ خُبْزاً تَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُ» (یوسف/36). در روایات نیز روایات زیادی درباره خواب داریم. طبق روایات پیامبر اکرم هرروز که به مسجد تشریف می‌آوردند می‌فرمودند دیشب خواب دیدم، گاهی می‌فرمود خواب خود را بگویید تا تعبیر کنم، گاهی می‌فرمود خود تعبیر کنید.

برخی گفته‌اند این حدیث متواتر است که پیامبر خدا فرمود: «مَنْ‌ رَآنِي‌ فَقَدْ رَآنِي‌ فَإِنَ‌ الشَّيْطَانَ‌ لَا يَتَشَبَّهُ بِي‌». کسی خواب پیامبر یا یکی از معصومین علیهم‌السلام را ببیند، راست است. به دلیل همین حدیث و شبیه آن، افرادی فتوا داده‌اند که خواب در مسائل حجت است و اعتبار دارد. مثلاً ابواسحاق اسفراینی در فقه طبق خواب فتوا می‌داده است.

اگر پیامبر خواب ببیند، شکی نیست که حجت است؛ چون پیامبران معصوم‌اند و خطا ندارند و خواب‌وبیداری فرقی برای آن‌ها ندارد. خواب ائمه علیهم‌السلام هم همین‌گونه است.

محل بحث خواب غیر معصومین است. در کتاب‌های حدیثی نقل شده است «اولین چیزی که پیامبران می بینند، خواب است». پیامبر اکرم قبل از غار حرا رؤیای صادقه یا رؤیای صالحه یا مبشرات داشته است. در بعض روایات هست که نبوت برداشته شد و یک جزء آن که خواب است باقی‌مانده است. در روایت آمده است که خواب یک جزء از هفتاد جزء نبوت است یا خواب یک جزء از سی جزء نبوت است، یا خواب یک جزء از چهل‌وچهار جزء نبوت است. این روایات اختلاف ندارند بلکه بستگی دارد خواب چه کسی باشد. این تعابیر در روایات فراوان است.

به دلیل همین روایات است که فرقه یمانی به خواب استدلال می‌کنند.

اقسام رؤیا

بعضی از خواب‌ها، حدیث نفس است نه خواب. کسی که غذای شور بخورد، خواب آب می‌بیند و کسی که در فکر ازدواج است، خواب زن می‌بیند. این حدیث نفس است. خیلی در روایات آمده است که نباید خواب شیطانی را برای کسی تعریف کرد.

رؤیا بر سه قسم است: رؤیای صادقه، رؤیا، اضغاث احلام. اضغاث احلام تعبیر ندارد و حدیث نفس یا وسوسه شیطانی است. رؤیای صادقه هم تعبیر ندارد. آنچه تعبیر می‌خواهد رؤیا است. معنای تعبیر آن است که کسی نمی‌تواند راهی را برود و دیگری دست او را می‌گیرد و او را عبور می‌دهد. به فرد عبور دهنده، «معبّر» گفته می‌شود. معبّر از خواب بیننده را از خوابی که دیده است به معنا عبور می‌دهد.

دلایل عدم اعتبار خواب

اگر کسی خواب پیامبر را دید، آیا اعتبار دارد؟ آیا در بحث‌های اعتقادی یا فقهی یا بحث‌های دیگر می‌توان به آن اعتماد و استناد کرد؟ حدیثی که فرمود شیطان به شکل پیامبر درنمی‌آید و هرکسی خواب رسول خدا را ببیند درست است؛ اولاً خواب پیامبر دیدن به‌راحتی نیست و آداب مفصلی دارد. حداقلش آن است که اگر کسی بالباسی که یک‌بار نجس شده است و آن را شسته است، خواب پیامبر ببیند این خواب آشفته است، یا اگر فرد جُنُب لباسی را پوشید یا به آن دست زد، در این لباس خواب پیامبر ببیند این خواب آشفته است. برفرض که کسی آداب را رعایت کرد (که در فلاح السائل سید ابن طاووس یا در آثار ابن عربی آمده است) و خواب پیامبر را ببیند، بازهم معلوم نیست خواب پیامبر را دیده باشد. اگر کسی در بیداری پیامبر را دیده است و در خواب هم همان صورت را دید، خواب پیامبر است اما کسی که پیامبر را در بیداری ندیده است در خواب خیال می‌کند که پیامبر را دیده است و خیال اعتبار ندارد؛ بنابراین کسانی که ادعا می‌کنند خواب پیامبر یا ائمه را دیده‌اند، نمی‌توان گفت معصومین را زیارت کرده‌اند.

ثانیاً ما معصوم نیستیم و اگر چیزی در خواب دیدیم، ضبطش در خواب کمتر از بیداری است لذا اعتبار ندارد.

ثالثاً اگر معصوم در بیداری چیزی فرمود و در خواب چیزی دیگر فرمود، قرآن و روایات در بیداری به ما رسیده است (امام در بیداری فرموده است و راوی در بیداری نقل کرده است و من در بیداری شنیده‌ام)؛ در تعارض بیداری و خواب، بیداری مقدم است.

پس خواب‌ اعتبار فقهی ندارند و به‌طریق‌اولی اعتبار اعتقادی ندارند.

بله در موعظه، عبرت و مسائل اخلاقی، گاهی خواب بشارت است و گاهی انذار است و اعتبار دارد. این هم در ذهن داشته باشید در روایات هست که بدترین گناه کبیره آن است که کسی نسبت به خواب دروغ بگوید.