درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: مفهوم اشاره/ دلالت اشاره بر مفهوم/ نقل نمونه‌ای از جوامع الکلم پیامبر(ص)/ چند مثال دیگر درباره دلالت اشاره

خلاصه

    • چند مثال دیگر درباره دلالت اشاره

    •

متن

چند مثال دیگر درباره دلالت اشاره

1- گفته شد که رسول خدا دارای جوامع الکلم است یعنی کلمات رسول خدا بریده‌بریده و گزیده‌گزیده است ولی پرمغز است؛ مانند آیه‌الکرسی که چند صفت برای خدا بدون واو عطف ذکر می‌کند، درحالی‌که معمولاً جملات با واو به عطف می‌شوند و این دارای سری است.

رسول خدا در خطبه‌ای که در یک جنگ ایراد فرمود، می‌فرمایند: «أيها الناس أما بعد فإن أصدق الحديث كتاب الله، وأوثق العرى كلمة التقوى، وخير الملل ملة إبراهيم، وخير السنن سنة محمد، وأشرف الحديث ذكر الله، وأحسن القصص القرآن، هذا وخير الأمور عوازمها، وشر الأمور محدثاتها وأحسن الهدى هدى الأنبياء، وأشرف الموت قتل الشهداء، وأعمى العمى الضلالة بعد الهدى، وخير الأعمال ما نفع وشر العمى عمى القلب، واليد العليا خير من اليد السفلى، وما قلّ وكفى خير مما كثر وألهى، وشرّ المعذرة حين يحضر الموت، وشر النّدامة يوم القيامة، ومن الناس من لا يأتي الجمعة إلا دبرا، ومنهم من لا يذكر الله إلا هجرا، ومن أعظم الخطايا اللسان الكذاب، وخير الغنى غنى النفس، وخير الزاد التقوى، ورأس الحكمة مخافة الله عز وجل، وخير ما وقر في القلوب اليقين، والارتياب من الكفر، والنّياحة من أعمال الجاهلية، والغلول من جثى جهنم، والسّكركة من النار، والشعر من إبليس، والخمر جماع الإثم، والنّساء حبالة الشيطان، والشّباب شعبة من الجنون، وشرّ المكاسب كسب الرّبا، وشر المأكل مال اليتيم، والسعيد من وعظ بغيره، والشقي من شقي في بطن أمه، وإنما يصير أحدكم إلى موضع أربعة أذرع، والأمر إلى الآخرة، وملاك العمل خواتمه، وشر الرؤيا رؤيا الكذب، وكل ما هو آت قريب، وسباب المؤمن فسوق، وقتال المؤمن كفر، وأكل لحمه من معصية الله عز وجل، وحرمة ماله كحرمة دمه، ومن يتألّ على الله يكذّبه، ومن يغفر يغفر له، ومن يعف يعف الله عنه، ومن يكظم الغيظ يأجره الله، ومن يصبر على الرّزيّة يعوضه الله، ومن يبتغ السّمعة يسمّع الله به، ومن يصبر يضعّف الله له، ومن يعص الله يعذبه الله. اللهم اغفر لي ولأمتي- قالها ثلاثا- استغفر الله لي ولكم». (سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد ج 5 ص 452) این جوامع الکلم است که مختصر و بریده‌بریده است ولی معانی زیادی دارد که همان دلالت اشاره است.

2- حضرت علی علیه‌السلام فرمود پیامبر در گوش من یک کلمه فرمود که هزار باب بود و هر باب هزار باب علم بود. (کافی ج 1 ص 297) این دلالت اشاره است وگرنه یک کلمه، یک کلمه است.

3- قرآن می‌فرماید:﴿فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَّكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى﴾.[1] همه ضمیرها تثنیه است ولی در فتشقی مفرد آمده است. می‌توان گفت از این آیه استفاده می‌شود که اگر زن کسی از بهشت بیرون شد و گناهکار بود، مرد شقاوت دارد و از بهشت بیرون می‌شود.

4- در حدیث آمده است وقتی سوره نصر نازل شد، پیامبر و امیرالمؤمنین و ابن عباس گریه کردند، چون گفتند این خبر مرگ رسول خداست؛ درحالی‌که از این سوره، چنین چیزی نمی‌فهمیم. ابتدای سوره چیزی است و انتهای آن چیز دیگری ولی با فاء تفریع است. ابتدای سوره می‌فرماید خدا به شما لطف می‌کند و نصرت و یاری می‌دهد پس باید استغفار کنی درحالی‌که باید برای لطف شکر کرد، یعنی استغفار آخر عمر کن.

5- قرآن می‌فرماید: ﴿كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ﴾.[2] خدا نفرمود کل من فیها فان. احتمالاً علتش آن است که فی معنای استقرار دارد و بامعنای آیه که فنا است جور درنمی‌آید لذا علی آورده است که عدم استقرار است.

6- قرآن می‌فرماید: ﴿أَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا﴾.[3] دلالت مطابقی آیه فرق بین بیع و ربا است که بیع حلال و ربا حرام است. معمولاً فقها به این آیه استناد می‌کنند که بیع فارسی صحیح است و این دلالت اشاره است.

7- قرآن می‌فرماید: ﴿لاَّ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِن طَلَّقْتُمُ النِّسَاء مَا لَمْ تَمَسُّوهُنُّ أَوْ تَفْرِضُواْ لَهُنَّ فَرِيضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدْرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِينَ﴾.[4] آیه درباره این است که چه زمانی باید نصف مهر را بدهند و چه زمانی نصف مهر را ندهند. زنی که با او عروسی نشده است و مهر هم ذکر نشده است، اگر طلاقش بدهند مهر ندارد. آیا از این آیه استفاده می‌شود که نکاح نیازی به مهر ندارد و نکاح صحیح است؟ طلاق فرع بر آن است که نکاح درست باشد، به دلالت اشاره استفاده می‌شود که نکاح بدون مهر صحیح است.

8- در روایات فراوانی آمده است که اگر سگ از ظرفی آب خورد، بقیه را روی زمین بریزید. «إِذَا وَلَغَ الْكَلْبُ‌ فِي‌ الْإِنَاءِ فَصُبَّهُ»[5] این روایت نگفته است سگ نجس است اما دلالت اشاره آن است که نجس است. البته روایت داریم که امام فرمود: و الله سگ نجس است.

9- در نماز می‌گوییم «اشهد ان محمدا عبده و رسوله» می‌توان گفت عبودیت از هر مقامی بالاتر است که دلالت اشاره است.

10- قرآن می‌فرماید: ﴿وَأَذِّن فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ﴾.[6] ابتدا خدا پیاده را فرمود سپس سواره را، می‌توان گفت کسی که پیاده به حج یا زیارت می‌رود از سواره بهتر است.

11- قرآن می‌فرماید: ﴿تَحْسَبُهُمْ جَمِيعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّى﴾.[7] آیا می‌توان از این آیه استفاده کرد کسی که نماز مستحب می‌خواند نمی‌تواند به کسی که نماز واجب می‌خواند اقتدا کند؟ چون نیت‌ها متفاوت است. البته در اقتدای نماز قضا به نماز ادا دلیل دیگر وجود دارد که صحیح است.

12- قرآن می‌فرماید: ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى نَحْنُ أَبْنَاء اللّهِ وَأَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ يُعَذِّبُكُم بِذُنُوبِكُم﴾.[8] معنای مطابقی آیه این است که فرزند خدا نیستند و خدا عذابشان می‌کند، اما از آیه استفاده می‌شود که پدر نباید فرزندش را بزند ولو اینکه خطاکار باشد.