درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: المفاهيم/مفهوم الحصر /بررسی معنای لا اله الا الله

بررسی معنای لا اله الا الله

بحث در مفهوم حصر و معنای کلمه طیبه «لا اله الا الله» است. «لا» نفی جنس است و خبر می‌خواهد که یا «ممکنٌ» است یا «موجودٌ» است. در هر دو صورت اشکال دارد. اگر «لا اله ممکنٌ الا الله» باشد، توحید نیست چون توحید آن است که بگوییم خداوند، واجب‌الوجود است. کما اینکه اگر کسی بگوید خدا شریک ندارد، توحید نیست بلکه توحید آن است که خدا شریک ندارد و نمی‌شود که شریک داشته باشد.

اگر «لا اله موجودٌ الا الله» باشد هم همین اشکال را دارد و باید گفت خدا باید باشد و واجب است. می‌توان پاسخ داد که امکان عام در کلام مثبت اعم از امکان خاص و وجوب است. امکان عام در کلام منفی اعم از امکان خاص و امتناع است. در «لا اله الا الله» امکان خاص است. «لا اله ممکنٌ» یعنی ممتنع‌الوجود و «الا الله ممکنُ» مثبت است چون استثنای از نفی است و معنای آن واجب‌الوجود است.

در بحارالانوار شاید بیش از هزار روایت وجود دارد که «لا اله الا الله» اسم خداست؛ درنتیجه همه این بحث‌ها کنار می‌رود.

«لا اله الا الله» یا کلام توحید مرکب است یا توحید بسیط است. در مجمع‌البیان نقل می‌کند: امیرالمؤمنین علیه‌السلام در شب جنگ بدر خواب دید که خضر به ایشان گفت: وقتی با دشمن مواجه شدی بگو: «یا هو یا من هو الا هو». حضرت علی علیه‌السلام خدمت رسول خدا رسید و جریان خواب خود را بازگو کرد. پیامبر فرمود: «یا علی! عُلّمتَ الاسم الاعظم»[1] . هو در این جمله اسم است نه ضمیر لذا حرف نداء بر سر آن آمده است. «لا اله الا هو» کلمه توحید بسیط است و «لا اله الا الله» کلمه توحید مرکب است. هو اشاره به ذات مقدس خدا دارد و الله اشاره به جامع جمیع کمالات دارد. در آیه شریفه ﴿إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾[2] «هُ» را به «قرآن» برمی‌گردانند و این آیه اول است و قبل یا بعد از آن قرآن نیامده است. «هُ» همان «هو» است و «انا انزلناه» یعنی هویت عینی در شب قدر بر رسول خدا نازل شده است.

در کتاب‌های عرفانی گفته شده است که «لا اله الا الله» فقط نفی است نه اثبات؛ مانند اینکه در آیه ﴿لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ﴾[3] «الا الله» را صفت دانسته‌اند نه استثناء. «لا اله الا الله» کلام نفی است و استثناء متصل است. اگر «لا اله الا اللهَ» به نصب الله خوانده شود، نفی و اثبات می‌شود اما اگر مرفوع باشد (که معمولاً مرفوع خوانده می‌شود) «الا الله» بدل برای «اله» است و معنایش این است که الهی غیر از الله است وجود خارجی ندارد. در این صورت از بحث خارج می‌شود و هیچ‌یک از اشکالات پیش نمی‌آید.