درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: المفاهيم/الجملة الشرطية /توضیح نظر آخوند در تداخل

توضیح نظر آخوند خراسانی در تداخل

تنبیه سوم کفایه بحث تداخل است. عنوان بحث این است: اذا تعدد الشرط و اتحد الجزاء؛ مثلا حدیثی می‌فرماید: اذا بلت فتوضا و حدیث دیگر می‌فرماید: اذا نمت فتوضا.

تداخل اسباب یعنی دو وجوب است یا یک وجوب؟ خواب یک سبب است و بول سبب دیگر است. تداخل مسببات یعنی برفرض وجوب دو وجوب، آیا یک وضوء کفایت می‌کند یا دو وضوء می‌خواهد؟

مثال دیگر این است که بعد از نماز مغرب باید چهار رکعت نافله و دو رکعت غفیله بخوانیم، یا دو رکعت غفیله کفایت از بقیه می‌کند. یا در نماز شب، آیا چهار رکعت نماز جعفر طیار از چهار رکعت نافله شب کفایت می‌کند یا باید علاوه بر چهار رکعت نماز جعفر طیار، هشت رکعت نافله شب خوانده شود.

جلسه قبلی درباره اصل اولی مباحثی مطرح شد که اشکالاتی هم دارد ولی از آن‌ها صرف‌نظر می‌کنیم.

شیخ و آخوند قائل به عدم تداخل در اسباب و در مسببات هستند. قول دیگر قول به تداخل است که به محقق خوانساری نسبت داده‌اند. قول سوم قول به تفصیل است، بین اینکه سبب واحد است و مکرر شده است و اینکه سبب مختلف است. ظاهراً ابن ادریس در سرائر فرموده است: وطی حائض سبب است و مسبب آن وجوب کفاره است. اگر کسی دو یا سه بار وطی حائض کرد، یک کفاره واجب است. اگر کسی در نماز حرف زد، یک سجده سهو واجب است و اگر قیام بیجا کرد، یک سجده سهو دیگر واجب است. دو سبب مختلف است و دو سبب می‌خواهد. پس به نظر ابن ادریس اگر کسی دو بار بول کرد یک وضوء واجب است ولی اگر یک بول و یک نوم باشد دو وضوء واجب است.

این هم فرقی ندارد که شرط را سبب بگوییم یا معرف. چون ملاک آن است که شارع چه چیزی را سبب قرار داده است. گرچه برخی فرق گذارده‌اند.

آخوند فرموده است: ظاهر قضیه شرطیه این است که قضیه شرطیه بر حدوث عند الحدوث وضع شده است؛ یعنی ان جائک زید فاکرمه، به معنای آن است که وجوب اکرام حادث می‌شود وقتی که زید بیاید. حادث شدن آمدن سبب حادث شدن وجوب است. حدوث الجزاء عند حدوث الشرط. پس معنایش آن است که اگر یک‌بار شرط حادث شد، جزاء هم حادث می‌شود. اگر دوباره شرط حادث شد، جزاء هم دوباره حادث می‌شود و این معنایش عدم تداخل است، مگر اینکه به یکی از سه چیزی که خواهد آمد قائل شود.

به‌عبارت‌دیگر کسی که دو بار بول می‌کند، دو وجوب وضوء دارد و دو وجوب وضوء اجتماع مثلین است و اجتماع مثلین محال است و برای آنکه اجتماع مثلین نشود باید یک وجوب باشد پس:

1- یا بگوید قضیه شرطیه برای ثبوت عند الثبوت است نه حدوث عند الحدوث. جزاء ثابت می‌شود وقتی شرط ثابت شود؛ و این معنایش تداخل است.

2- یا باید بگوید وقتی می‌گویند: اذا نمت فتوضا، اذا بلت فتوضا، نمی‌خواهد بگوید وضوء واجب است بلکه مراد این است که مثلا: اذا بلت الف، اذا بلت ج. این شرط سبب الف بود و آن شرط سبب ج است، اما این الف و ج بر وضوء منطبق می‌شوند. پس دو جزاء مختلف داریم که بر وضوء منطبق می‌شوند. مثل این است که بگویند این سید را احترام کن و بگویند این عالم را اکرام کن و من این شخص را که سید عالم است شام بدهم. احترام و اکرام بر شام دادن منطبق شده است. با این بیان تمام اشکالات به آخوند خراسانی صحیح نیست.

3- یا باید بگوید جمله اول حدوث عند الحدوث است و جمله دوم تأکید است. اگر ابتدا خوابید، با خواب وجوب وضوء آمد و بعد که بول کرد، تأکید وضوء است. اگر ابتدا بول کرد، وجوب وضوء می‌آید و بعد که خوابید، تأکید وضوء است.

آخوند می‌فرماید هیچ‌یک از این سه راه صحیح نیست. نتیجه این است که وقتی دو جمله داریم، جمله اول یک فرد وضوء را می‌گوید و جمله دوم فرد دیگر وضوء را می‌گوید و نتیجه عدم تداخل است، نه اینکه هر دو جمله وضوء را می‌گویند[1] .