درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: المفاهيم/تعريف المفهوم /تعریف مفهوم، مفهوم وصف دلالت است یا مدلول

مقصد سوم: مفاهیم

مقصد سوم کفایه بحث مفاهیم است. آخوند ابتدا مقدمه‌ای را ذکر کرده است که در آن مقدمه چند مطلب را مطرح می‌کند[1] :

تعریف مفهوم

مطلب اول تعریف مفهوم است. آخوند می‌فرماید: هر کلامی منطوقی دارد که دلالت مباشر و مستقیم است. منطوق کلام گاهی دارای خصوصیتی است که لازمه‌ای دارد و آن لازمه حکم است که به آن مفهوم می‌گویند. پس مفهوم، حکم یا مطلبی است که لازمه خصوصیتی است و آن خصوصیت در منطوق کلام است.

آخوند به دو تعریف دیگر هم اشاره کرده و می‌فرماید: بعضی گفته‌اند: مفهوم یعنی حکمی که ذکر نشده است اما لازمه کلام است. تعریف سوم این است که: مفهوم حکم برای ذکر نشده است. این تعریف سوم از صاحب فصول است و آخوند آن را غیردقیق می‌داند؛ احتمالاً علت دقیق نبودن تعریف نزد آخوند این است که این تعریف را در مفهوم شرط صحیح است اما در مفهوم وصف صحیح نیست؛ چون موضوع مفهوم وصف است.

اشکال آخوند به تعریف صاحب فصول وارد نیست. شاید مراد صاحب فصول این باشد که موضوع مثلاً زید یا عالم نیست، بلکه موضوع، متعلق حکم است. در این صورت کلام صاحب فصول درست است و مفهوم یعنی حکم به متعلقی که ذکر نشده است.

آخوند در ضمن بحث تذکر می‌دهد که این بحث لفظی است و فایده‌ای ندارد. ولکن باید بگوییم کلمه مفهوم، موضوع حکم شرعی واضع نشده است لذا تعریف آن ضرورت ندارد.

مفهوم وصف دلالت است یا وصف مدلول

مطلب دیگری که آخوند مطرح کرده است این است که آیا مفهوم و منطوق، وصف دلالت‌اند یا وصف مدلول؟ مثلاً وقتی می‌گوییم: «دلالت فلان مطلب واضح است و دلالت فلان مطلب مجمل است»، یعنی وصف دلالت است؛ اما وقتی می‌گوییم: «این مطلب کلی است یا جزئی است»، یعنی وصف مدلول است.

آخوند منطوق و مفهوم را وصف مدلول می‌داند و می‌گوید: اگر جایی مفهوم را وصف دلالت دانستند، مجاز است. آخوند تصریح می‌کند که این بحث‌ها لفظی است و فایده‌ای ندارد[2] .

می‌توان این بحث را هم اضافه نمود که دلالت التزامیه در منطق همان لازمه کلام است. لوازم یا بیّن بالمعنی الاخص‌اند یا بیّن بالمعنی الاعم. بحث دلالت نهی بر فساد یا بحث وجوب مقدمه واجب هم لازمه کلام است اما بیّن بالمعنی الاعم. بحث مفهوم، بیّن بالمعنی الاخص است.

چهار شرط آخوند برای مفهوم شرط

اولین بحث، بحث مفهوم شرط است. بحث ما در این است که اگر کلامی مفهوم دارد، قطعاً حجت است؛ نه اینکه آیا مفهوم حجت است؟ آخوند می‌فرماید: اینکه جمله شرطیه گاهی مفهوم دارد، شکی نیست اما بحث در این است که آیا جمله شرطیه همیشه مفهوم دارد؟ آخوند می‌فرماید: اگر بین مقدم و تالی، تلازم، ترتب، عینیت و انحصار در عینیت باشد، جمله شرطیه مفهوم دارد وگرنه دارای مفهوم نیست.[3]