درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: النواهي/اجتماع الأمر و النهي /عبادات مکروهه

عبادات مکروهه

بحث در عبادات مکروهه بود. چند مثال درباره عبادت‌های مکروه ذکر می‌کنم که شبیه روزه عاشورا هستند. 1- روزه در مسافرت یا باطل و حرام است یا مکروه است، به‌هرحال هم عبادت است و امر دارد و هم نهی دارد. 2- روزه عرفه برای کسی که ضعف پیدا کند و نتواند دعا بخواند. چون روزه است مستحب است و امر دارد و چون ضعف دارد و مانع از دعا می‌شود کراهت دارد. 3- امکنه تخییر قصر و اتمام در نماز هستند، یعنی آن چهار مکانی که مسافر مخیر است نمازش را تمام بخواند یا شکسته بخواند. مثلاً در حرم سیدالشهدا علیه‌السلام برای مسافر نماز قصر مکروه است. این نماز هم امر دارد و هم نهی دارد. 4- نماز یا وضو در خانه ظالم. 5- نمازخواندن در هنگام طلوع یا غروب خورشید. شرع می‌فرماید بعد از نماز صبح نمازخواندن مکروه است تا هنگامی‌که آفتاب برآید. از این موارد بسیار زیاد است که هم عبادت است و امر دارد و هم نهی دارد. همان‌طور که در روزه عاشورا گفتیم روزه عبادت است و فعل آن مصلحت دارد و از طرفی هم تشبه به بنی‌امیه بوده و مبغوض خداوند است و ترک آن مصلحت دارد، در این مورد هم می‌گوییم چون نماز است عبادت است و امر دارد و چون تشبه به خورشیدپرستان است نهی دارد.

گفتیم که در مواردی که امرونهی هر دوبه‌یک عمل تعلق گرفته است و جایگزین هم ندارد، به اقل ثوابا قائل می‌شویم. در مورد معنای اقل ثوابا را هم گفتیم به این معنا نیست که از عبادت‌های دیگر ثواب کمتری دارد بلکه نسبت به افراد همان عمل ثواب کمتری دارد مثلاً نماز در حمام نسبت به همان نماز در منزل یا مسجد ثواب کمتری دارد.

کلام امام خمینی و پاسخ استاد

امام خمینی مشکل را این‌گونه حل می‌کند: معلوم نیست که دلیل داشته باشیم روزه روز عاشورا صحیح است، شاید بگوییم روزه عاشورا باطل است و روایت هم داریم؛ بنابراین اجتماع امرونهی نمی‌شود بلکه نهی دارد بدون امر.

فرمایش امام خمینی صورت‌مسئله را پاک می‌کند و مشکل را حل نمی‌کند، یعنی در این مورد اجتماع امرونهی نیست، اما مشکل در موارد دیگر باقی است.

کلام آیت‌الله بروجردی و پاسخ استاد

آیت‌الله بروجردی فرموده است: در این موارد می‌گوییم این عمل صحیح است اما مکروه است و اجتماع امرونهی نمی‌شود؛ زیرا گاهی صحیح بودن یک عمل به این معناست که دارای ملاک است گرچه امر نداشته باشد. در بحث تعبدی و توصلی گفتیم که اگر کسی خرده‌نان را از زمین بردارد که کسی روی آن پا نگذارد، عبادت کرده است و ثواب دارد، درحالی‌که هیچ امر شرعی ندارد. گاهی عبادی بودن یک عمل به ملاک داشتن است ولو اینکه امر نداشته باشد. آیت‌الله بروجردی می‌فرماید: روزه عاشورا ملاک و مصلحت دارد اما امر ندارد، از سوی دیگر امر به مخالفت با بنی‌امیه کرده است لذا روزه عاشورا صحیح است به خاطر داشتن ملاک و مکروه است به دلیل نهی، درنتیجه اجتماع امرونهی نمی‌شود چون امر ندارد.

پاسخ فرمایش آیت‌الله بروجردی این است که راه کشف ملاک در عبادات خود امر است و اگر چیزی امر نداشت ما نمی‌دانیم ملاک دارد. وقتی روزه عاشورا مصلحت دارد که امری باشد و چون امر نیست برای کشف ملاک راهی نداریم.

از زمان شیخ انصاری همیشه آقایان گفته‌اند: عبادات مکروهه یعنی اقل ثوابا و خواسته‌اند با همین مسئله اقل ثوابا مشکل را حل کنند. به‌عبارت‌دیگر می‌خواهند بگویند: نهی ارشاد به ترک است. معنای اقل ثوابا این است که نهی برای طلب ترک وضع شده است اما اینجا به معنای ارشاد است. اگر معنای ارشاد باشد یعنی نهی از معنای خودش منسلخ شده است، یعنی اگر کسی نهی را به معنای اقل ثوابا بگیرد خلاف ظاهر معنای نهی را می‌گوید. درواقع کسانی که این حرف را می‌زنند از بحث خارج‌شده‌اند؛ زیرا بحث ما اجتماع امرونهی است، اگر بحث اقل ثوابا را مطرح کنیم یعنی اصلاً نهی نداریم و دیگر اجتماع امرونهی نیست.