درس خارج فقه استاد احمد عابدی

موضوع: بررسی فقهی قانون تجارت/ورشکستگی شرکتها /مسائلی پیرامون افلاس شرکت‌ها

مسائلی پیرامون افلاس شرکت‌ها

تقدم حقوق در موارد تزاحم

دو مسئله مطرح شد: 1- اگر هیئت تصفیه طرف معامله شرکت ورشکسته باشند، قانون تجارت این معامله را ممنوع می‌داند. گفته شد که جای بطلان معامله نیست بلکه می‌توان آن را ابطال کرد. به‌عبارت‌دیگر خیار فسخ است. 2- در موارد حبس احتیاطی، از یک‌سو هنوز حق طلبکارها ثابت نشده است چون تا وقتی در دادگاه جرم ثابت نشده است، حق طلبکار احتمالی است و از سوی دیگر حق مفلس قطعی است چون هرکسی مسلط بر مال خود است؛ بااین‌وجود حق احتمالی بر حق قطعی مقدم است.

به این مناسبت این بحث مطرح می‌شود: عندالتزاحم چه حقوقی مقدم هستند و چه حقوقی مؤخر هستند؟

در باب تزاحم گفته شده است که اهم مقدم است و مهم مؤخر است. این مطلب صحیح است ولی زمانی است که دو حق فعلی باشند و بحث ما درجایی است که حق ثابت نشده بر حق ثابت شده مقدم است و به تعبیر امام خمینی قوت محتمل موجب می‌شود که احتمال ضعیف بر احتمال قوی ترجیح یابد.

توضیحی پیرامون کلمه حق و اقسام آن

ابتدای مکاسب در معنای بیع و متعلق بیع، بحث حق و حکم مطرح شده است که مرحوم شیخ محمدحسین اصفهانی در حاشیه مکاسب بحث مفصلی درباره حق و حکم مطرح کرده است که بعداً اشاره‌ای به آن خواهیم داشت ولکن بحث ما کاملاً متفاوت است.

حاجی سبزواری در شرح منظومه در شرح این بیت

می‌فرماید: «و الحق‌ تعالى شأنه قال المعلم الثاني يقال حق للقول‌ المطابق للمخبر عنه إذا طابق القول و يقال حق للموجود الحاصل بالفعل و يقال حق للموجود الذي لا سبيل للبطلان إليه». (شرح المنظومه ج 2 ص 98) ایشان چهار معنا را ذکر کرده است: 1- فارابی (احتمالاً در فصوص) گفته است: اگر خبر مطابق با واقع باشد و واقع مطابَق خبر باشد، این حق است. 2- موجود که بالفعل وجود داشته باشد مثل فرشی که الآن هست. 3- موجودی که بطلان در آن راه ندارد. مثل موجود که حق است برخلاف ماهیت که بطلان در آن راه دارد. 4- حق به معنای خدای متعال که واجب‌الوجود است.

ولی هیچ‌یک از این معانی مربوط به بحث ما نیست.

حق در لغت

1- قاموس المحیط (که معتبرترین کتاب لغت است): یکی از معانی حق، الموجود الثابت است[1] . قرآن می‌فرماید: «﴿وَفِي السَّمَاء رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ * فَوَرَبِّ السَّمَاء وَالْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ مِّثْلَ مَا أَنَّكُمْ تَنطِقُونَ﴾[2] ». حق در این آیه به معنای موجود ثابت است.

2- مصباح المنیر: حق به معنای واجب است[3] . (البته کلمه وجوب گاهی به معنای ثبوت به کار می‌رود). قرآن می‌فرماید: «﴿وَ لِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ﴾[4] ».حق در این آیه به معنای ثابت است.

3- لسان العرب: حق یعنی نصیب و حظ.[5] حق در آیه «وَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ[6] » یعنی سهم للسائل و المحروم.

4- گاهی گفته می‌شود حق یعنی ملک.

5- حق نقیض باطل است. نقیض لغوی مراد است چون در لغت، ضد را هم نقیض می‌گویند.

6- کلمه حق گاهی به معنای آن است که حتی اگر افعل تفضیل باشد، افعل وصفی است. احق یعنی حق به معنای منفعت؛ مانند آیه «﴿وَاللّهُ وَرَسُولُهُ أَحَقُّ أَن يُرْضُوهُ﴾[7] » یا آیه «﴿وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَن تَخْشَاهُ﴾[8] ». حق خاص را احق گویند نه حقی که مشترک است و دیگری بیشتر دارد. البته گاهی هم حق افعل تفضیل است مثل زید احسن وجه من عمرو.

غالباً کتاب‌های لغت موارد استعمال را ذکر می‌کنند نه موضوع له کلمه را و لذا آیه قرآن را شاهد می‌آورند تا مورد استعمال مشخص شود.

حق در اصطلاح

شیخ انصاری حق را منفعتی که ضمانت اجرا داشته باشد معنا می‌کند، مثلاً حقی که مورد اعتنای شرع یا قانون باشد. سپس تفاوت حق و حکم را ذکر می‌کند مثلاً حق قابل اسقاط است اما حکم قابل اسقاط نیست یا حق قابل معامله است اما حکم قابل معامله نیست.

حق یعنی ما ثبت فی الشرع لله او للانسان علی الغیر.

ما ثبت اعم است از عین و منفعت (برخلاف مکاسب و کفایه). لذا حقوق فکری مانند حق اختراع، حق تألیف و حق ثبت را شامل می‌شود. همچنین خانه و ملک را هم دربرمی‌گیرد. عملی که شرعاً ثابت شده است مثل نماز ظهر که حق خداوند است یا قدم زدن در خیابان که حق انسان است را هم شامل می‌شود. نوع دیگر حق، حق ولایت پدر بر فرزند است یا حق ولی‌فقیه یا حقوق فطری مثل حق حیات یا حق آزادی. ما ثبت همه این موارد را شامل می‌شود.

ثبت اختصاصاً او ثبت اشتراکا، هر دو در این تعریف وارد می‌شود. مثل‌اینکه خانه حق اختصاصی زید است یا پارک حق عمومی است.

در هر حقی چهار رکن هست: 1- مستحَق یعنی منفعت یا عین. 2- مستحِق یعنی من له الحق. 3- مستحق علیه یعنی من علیه الحق. 4- مشروعیت یعنی قانونی که حق را ثابت کرده باشد.

فرق بین حق و حکم

اولا این دو با هم مرتبط هستند و حق و تکلیف تلازم دارند. تمام عبادات حق خداوند هستند و حق خدا برای مکلفین، تکلیف ایجاد می‌کند. کما اینکه وقتی کسی حق دارد در پارک بنشیند، بر دیگران حرام است مزاحم او شوند. اداء دین بر بدهکار واجب است و طلبکار حق دارد. اطاعت از والدین برای فرزند تکلیف است و برای والدین حق است و عیادت مریض برای مریض حق است و برای خویشاوندان و نزدیکان تکلیف است. صدقه برای فقیر حق است و برای دیگران تکلیف است. نشوز برای زوجه تکلیف حرام است و برای زوج حق است. قتل، سرقت، زنا، قذف و ... حدود شرعی هستند که از طرفی حق خداوند است و از طرفی تکلیف برای مردم است.

امام سجاد علیه‌السلام در رساله الحقوق، عبادات را حق خدا دانسته است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام در خطبه‌ای فرموده است: «وَ لَكِنَّهُ سُبْحَانَهُ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَى الْعِبَادِ أَنْ يُطِيعُوهُ».[9]

منافع عامه مثل پل ساختن و آسفالت کردن خیابان، حق‌الله هستند. بااینکه ربطی به خداوند ندارند ولی از باب عظمت و اهمیت به خدا نسبت داده می‌شوند. حقوق عامه را حق‌الله می‌نامیم بااینکه برای خدا نفعی ندارند. یا حق‌الله یعنی چیزی که تقرب دارد یا موجب اقامه دین می‌شود. یا حق‌الله یعنی مصالح عامه و آنچه موجب نظم عمومی جامعه می‌شود.

اگر عبادات حق خداوند است، پس آنچه در مکاسب یا کفایه فرموده است که حق قابل اسقاط نیست و حکم قابل اسقاط است، صحیح نیست؛ چون عبادت خدا قابل اسقاط نیست. یا اینکه فرموده است حق قابل‌معاوضه و مصالحه است، صحیح نیست چون عبادات حق خدا هستند ولی قابل معامله و مصالحه نیستند.

حق همیشه با تکلیف متلازم است و این تفاوت‌هایی که در کتاب‌های فقهی ذکر شده است، صحیح نیستند.

برخی گفته‌اند: شفاعت در حق جایز است برخلاف حکم که شفاعت در آن جایز نیست. درحالی‌که حدود شرعی حق‌الله هستند و در روایات حدود را حق‌الله نامیده‌اند و شفاعت در حدود، حرام است. نقل شده است که پیامبر می خواست قدامه بن مظعون را حد شرعی بزند. ابوهریره و عمر خواستند شفاعت کنند. رسول‌الله فرمود: قبلی‌ها (یهود و نصاری) هلاک شدند چون در حدود الهی شفاعت می‌کردند. اگر دخترم فاطمه هم دزدی کند، دست او را قطع خواهم کرد. (چنین حدیثی نقل شده است: وَ قَالَ رسول‌الله ص‌ ادْرَءُوا الْحُدُودَ بِالشُّبُهَاتِ وَ لَا شَفَاعَةَ وَ لَا كَفَالَةَ وَ لَا يَمِينَ فِي حَد[10] .)

هرچند در تعزیرات بااینکه حق‌الله هستند، شفاعت جایز است به دلیل روایت: «أَقِيلُوا ذَوِي‌ الْمُرُوءَاتِ عَثَرَاتِهِم[11] ‌».