درس خارج فقه استاد احمد عابدی

موضوع: بررسی فقهی قانون تجارت/ورشکستگی شرکتها /اثبات ادعای افلاس

اثبات ادعای افلاس

جمع‌بندی بحث حجیت علم قاضی

تاریخچه بحث: قانون تجارت، ورشکستگی شرکت‌ها، تصفیه یا تسویه، حق‌الله یا حق‌الناس بودن ورشکستگی، اثبات افلاس، حجیت علم قاضی.

نتیجه بحث این شد که قاضی می‌تواند به علم خود قضاوت کند و فرق بین حق‌الله و حق‌الناس در طریق اثبات است یعنی حق‌الله با دو شاهد عادل ثابت می‌شود و حق‌الناس با یک شاهد و یک قسم اثبات می‌شود.

تتمه‌ای بر بحث تصفیه

وقتی قاضی یا هیئت تصفیه می‌خواهد تصفیه کند، آیا می‌تواند اموال شرکت را برای خودش بخرد؟ گفته شد که جایز نیست. تتمه بحث این است که صاحب جواهر می‌فرماید: مکروه است «و أن يتولى البيع و الشراء لنفسه في مجلس الحكم و غيره مع من يعلم أنه يحاسبه و غيره، ل‌قوله (صلى الله عليه و آله): «ما عدل وال اتجر في رعيته أبدا» بل في آخر «لعن إمام يتجر في رعيته» و لما في ذلك من تشويش البال و احتمال المحاباة المقتضى ميل قلبه و خوف خصم من عامله من ميل القاضي و التهمة و غير ذلك. بل الظاهر إلحاق غير البيع و الشراء من المعاملات بهما، بل قيل: يكره له النظر في نفقة عياله و ضيعته و نحو ذلك مما يشغل قلبه و حينئذ فالأولى توكيل من لا يعرف أنه وكيله و عن المناقب لأخطب خوارزم عن أبي مطر عن أمير المؤمنين (عليه السلام) «أنه أتى سوق الكرابيس فقال: يا شيخ أحسن بيعي في قميصي بثلاث دراهم، فلما عرفه لم يشتر منه، ثم أتى إلى آخر فلما عرفه لم يشتر منه، فأتى غلاما حدثا فاشترى منه قميصا بثلاثة دراهم»[1] .

کتاب مناقب خوارزمی تألیف مکی بن خوارزمی است که ظاهراً شیعه نیست ولی علمایی مانند مقدس اردبیلی بسیار به آن توجه دارند و در بحث‌های خلافت حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام منحصربه‌فرد است. در افغانستان گروهی هستند که اهل سنت هستند اما دوازده امام را با لفظ امام و با پسوند علیه‌السلام نام می‌برند و در فقه به روایات ائمه اطهار علیهم‌السلام استناد می‌کنند. مناقب خوارزمی مربوط به این گروه است.

احادیثی که در این عبارت آمده است ازلحاظ سندی درست نیست ولی نیاز به بحث سندی ندارند چون مطلب درستی است و منحصر به قاضی نیست بلکه بخشدار، فرماندار و استاندار را هم شامل می‌شود.

تتمه‌ای بر بحث حفظ و نگهداری سوءسابقه

آیا پرونده‌های ورشکستگی باید بایگانی شوند یا حرام است ثبت و ضبط شوند؟ این همان بحث امحاء یا بحث ثبت سوءسابقه است. گفته شد باید بین جایی که عرض مطرح است و جایی که عرض مطرح نیست فرق گذارد. درجایی که عرض نظام مطرح است نیز مثل عرض افراد است بلکه بالاتر است. در مواردی معلوم است که موضوع منتفی شده است مثل‌اینکه در پرونده‌های فحشا و منکرات، طرف از دنیا رفته است یا اینکه سن او نود سال است و موضوع منتفی است یا در حکم منتفی شدن است و امحاء پرونده واجب است چون در غیر این صورت اشاعه فحشا است.

اما در مواردی که فحشا و منکرات نیست مثل مسائل مالی: نفس اینکه در کتاب‌های فقهی می‌فرمایند سوار مرکب کنند و در شهر بچرخانند تا مردم او را بشناسند و با او معامله نکنند، نشان‌دهنده آن است که مصلحت مردم در نظر گرفته شده است نه مصلحت فرد ورشکسته. اگر هدف این است باید پرونده ثبت و ضبط شود تا با او معامله نکنند.

صاحب جواهر می‌فرماید: «ينبغي أن يجمع قضايا كل أسبوع و وثائقه و حججه التي للغير عنده و يكتب عليها قضاء أسبوع كذا من شهر كذا من سنة كذا و محضر فلان و سجل فلان و وثيقة فلان، بل ينبغي جمع قضاء كل يوم و يكتب عليه: قضاء يوم كذا من أسبوع كذا؛ و على كل حال فإذا اجتمع ما لشهر كتب عليه: قضاء شهر كذا، فإذا اجتمع ما لسنة جمعه و كتب عليه: قضاء سنة كذا كل ذلك لتسهيل إخراج المطلوب منه له و لمن بعده من الحكام من ديوان الحكم و كان ينبغي ذكر ذلك في الآداب، خصوصا مع عدم دليل له سوى ما عرفته فيها و سوى ما في خبر عقبة بن خالد عن أبي عبد الله (عليه السلام) المشتمل على قضية مع غيلان بن جامع و فيه «قلت: و كيف تقضي يا غيلان‌؟ قال: أكتب هذا ما قضى به فلان بن فلان لفلان بن فلان يوم كذا من شهر كذا من سنة كذا ثم أطرحه في الدواوين، قال: قلت: هذا الحتم من القضاء[2] ».

این روایت کافی نقل شده است ولی وسائل الشیعه یا مستدرک آن را نقل نکرده‌اند و در کتاب‌های فقهی هم نقل نشده است. شاید به جهت آنکه معنای حدیث بسیار مشکل است ولی نکات جالبی دارد.

این حدیث در باب النوادر کتاب القضاء نقل شده است. قبلاً تذکر داده شد که نوادر جمع نادره است به معنای نفیس یعنی بهترین روایات در این باب نقل می‌شود اما وسائل الشیعه نوادر را جمع نادر به معنای حدیث شاذ گرفته است لذا این حدیث را هم کنار گذاشته است.

حدیث چنین است:

أَبُو عَلِيٍّ‌ الْأَشْعَرِيُّ‌ عَنْ‌ عِمْرَانَ‌ بْنِ‌ مُوسَى عَنْ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ الْحُسَيْنِ‌ عَنْ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ عَبْدِ اللَّهِ‌ بْنِ‌ هِلاَلٍ‌ عَنْ‌ عَلِيِّ‌ بْنِ‌ عُقْبَةَ‌ عَنْ‌ أَبِيهِ‌ عُقْبَةَ‌ بْنِ‌ خَالِدٍ قَالَ‌ قَالَ‌ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌:

لَوْ رَأَيْتَ‌ غَيْلاَنَ‌ بْنَ‌ جَامِعٍ‌ وَ اسْتَأْذَنَ‌ عَلَيَّ‌ فَأَذِنْتُ‌ لَهُ‌ وَ قَدْ بَلَغَنِي أَنَّهُ‌ كَانَ‌ يَدْخُلُ‌ إِلَى بَنِي هَاشِمٍ‌ فَلَمَّا جَلَسَ‌ قَالَ‌ أَصْلَحَكَ‌ اللَّهُ‌ أَنَا غَيْلاَنُ‌ بْنُ‌ جَامِعٍ‌ الْمُحَارِبِيُّ‌ قَاضِي اِبْنِ‌ هُبَيْرَةَ‌ قَالَ‌ قُلْتُ‌ يَا غَيْلاَنُ‌ مَا أَظُنُّ‌ اِبْنَ‌ هُبَيْرَةَ‌ وَضَعَ‌ عَلَى قَضَائِهِ‌ إِلاَّ فَقِيهاً قَالَ‌ أَجَلْ‌ قُلْتُ‌ يَا غَيْلاَنُ‌ تَجْمَعُ‌ بَيْنَ‌ الْمَرْءِ‌ وَ زَوْجِهِ‌ قَالَ‌ نَعَمْ‌ قُلْتُ‌ وَ تُفَرِّقُ‌ بَيْنَ‌ الْمَرْءِ‌ وَ زَوْجِهِ‌ قَالَ‌ نَعَمْ‌ قُلْتُ‌ وَ تَقْتُلُ‌ قَالَ‌ نَعَمْ‌ قُلْتُ‌ وَ تَضْرِبُ‌ الْحُدُودَ قَالَ‌ نَعَمْ‌ قُلْتُ‌ وَ تَحْكُمُ‌ فِي أَمْوَالِ‌ الْيَتَامَى قَالَ‌ نَعَمْ‌ قُلْتُ‌ وَ بِقَضَاءِ‌ مَنْ‌ تَقْضِي قَالَ‌ بِقَضَاءِ‌ عُمَرَ وَ بِقَضَاءِ‌ اِبْنِ‌ مَسْعُودٍ وَ بِقَضَاءِ‌ اِبْنِ‌ عَبَّاسٍ‌ وَ أَقْضِي مِنْ‌ قَضَاءِ‌ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ‌ بِالشَّيْ‌ءِ‌ قَالَ‌ قُلْتُ‌ يَا غَيْلاَنُ‌ أَ لَسْتُمْ‌ تَزْعُمُونَ‌ يَا أَهْلَ‌ الْعِرَاقِ‌ وَ تَرْوُونَ‌ أَنَّ‌ رَسُولَ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌ قَالَ‌ عَلِيٌّ‌ أَقْضَاكُمْ‌ فَقَالَ‌ نَعَمْ‌ قَالَ‌ قُلْتُ‌ وَ كَيْفَ‌ تَقْضِي مِنْ‌ قَضَاءِ‌ عَلِيٍّ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ زَعَمْتَ‌ بِالشَّيْ‌ءِ‌ وَ رَسُولُ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌ قَالَ‌ عَلِيٌّ‌ أَقْضَاكُمْ‌ قَالَ‌ وَ قُلْتُ‌ كَيْفَ‌ تَقْضِي يَا غَيْلاَنُ‌ قَالَ‌ أَكْتُبُ‌ هَذَا مَا قَضَى بِهِ‌ فُلاَنُ‌ بْنُ‌ فُلاَنٍ‌ لِفُلاَنِ‌ بْنِ‌ فُلاَنٍ‌ يَوْمَ‌ كَذَا وَ كَذَا مِنْ‌ شَهْرِ كَذَا وَ كَذَا مِنْ‌ سَنَةِ‌ كَذَا ثُمَّ‌ أَطْرَحُهُ‌ فِي الدَّوَاوِينِ‌ قَالَ‌ قُلْتُ‌ يَا غَيْلاَنُ‌ هَذَا الْحَتْمُ‌ مِنَ‌ الْقَضَاءِ‌ فَكَيْفَ‌ تَقُولُ‌ إِذَا جَمَعَ‌ اللَّهُ‌ الْأَوَّلِينَ‌ وَ الْآخِرِينَ‌ فِي صَعِيدٍ ثُمَّ‌ وَجَدَكَ‌ قَدْ خَالَفْتَ‌ قَضَاءَ‌ رَسُولِ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌ وَ عَلِيٍّ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ قَالَ‌ فَأُقْسِمُ‌ بِاللَّهِ‌ لَجَعَلَ‌ يَنْتَحِبُ‌ قُلْتُ‌ أَيُّهَا الرَّجُلُ‌ اقْصِدْ لِسَانَكَ‌ قَالَ‌ ثُمَّ‌ قَدِمْتُ‌ اَلْكُوفَةَ‌ فَمَكَثْتُ‌ مَا شَاءَ‌ اللَّهُ‌ ثُمَّ‌ إِنِّي سَمِعْتُ‌ رَجُلاً مِنَ‌ الْحَيِّ‌ يُحَدِّثُ‌ وَ كَانَ‌ فِي سَمْرِ اِبْنِ‌ هُبَيْرَةَ‌ قَالَ‌ وَ اللَّهِ‌ إِنِّي لَعِنْدَهُ‌ لَيْلَةً‌ إِذْ جَاءَهُ‌ الْحَاجِبُ‌ فَقَالَ‌ هَذَا غَيْلاَنُ‌ بْنُ‌ جَامِعٍ‌ فَقَالَ‌ أَدْخِلْهُ‌ قَالَ‌ فَدَخَلَ‌ فَسَأَلَهُ‌ ثُمَّ‌ قَالَ‌ لَهُ‌ مَا حَالُ‌ النَّاسِ‌ أَخْبِرْنِي لَوِ اضْطَرَبَ‌ حَبْلٌ‌ مَنْ‌ كَانَ‌ لَهَا قَالَ‌ مَا رَأَيْتُ‌ ثَمَّ‌ أَحَداً إِلاَّ جَعْفَرَ بْنَ‌ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ قَالَ‌ أَخْبِرْنِي مَا صَنَعْتَ‌ بِالْمَالِ‌ الَّذِي كَانَ‌ مَعَكَ‌ فَإِنَّه بَلَغَنِي أَنَّهُ‌ طَلَبَهُ‌ مِنْكَ‌ فَأَبَيْتَ‌ قَالَ‌ قَسَمْتُهُ‌ قَالَ‌ أَ فَلاَ أَعْطَيْتَهُ‌ مَا طَلَبَ‌ مِنْكَ‌ قَالَ‌ كَرِهْتُ‌ أَنْ‌ أُخَالِفَكَ‌ قَالَ‌ فَسَأَلْتُكَ‌ بِاللَّهِ‌ أَمَرْتُكَ‌ أَنْ‌ تَجْعَلَهُ‌ أَوَّلَهُمْ‌ قَالَ‌ نَعَمْ‌ قَالَ‌ فَفَعَلْتَ‌ قَالَ‌ لاَ قَالَ‌ فَهَلاَّ خَالَفْتَنِي وَ أَعْطَيْتَهُ‌ الْمَالَ‌ كَمَا خَالَفْتَنِي فَجَعَلْتَهُ‌ آخِرَهُمْ‌ أَمَا وَ اللَّهِ‌ لَوْ فَعَلْتَ‌ مَا زِلْتَ‌ مِنْهَا سَيِّداً ضَخْماً حَاجَتُكَ‌ قَالَ‌ تُخَلِّينِي قَالَ‌ تَكَلَّمْ‌ بِحَاجَتِكَ‌ قَالَ‌ تُعْفِينِي مِنَ‌ الْقَضَاءِ‌ قَالَ‌ فَحَسَرَ عَنْ‌ ذِرَاعَيْهِ‌ ثُمَّ‌ قَالَ‌ أَنَا أَبُو خَالِدٍ لَقِيتُهُ‌ وَ اللَّهِ‌ عِلْباً مُلَفِّقاً نَعَمْ‌ قَدْ أَعْفَيْنَاكَ‌ وَ اسْتَعْمَلْنَا عَلَيْهِ‌ اَلْحَجَّاجَ‌ بْنَ‌ عَاصِمٍ‌[3] .

عقبه بن خالد و غیلان بن جماع را از اصحاب امام صادق علیه‌السلام و مجهول دانسته‌اند درحالی‌که هر دو از علمای اهل سنت هستند و شرح‌حال ایشان مفصل در تهذیب الکمال امام مزی آمده است.[4] [5] غیلان بن جامع قاضی کوفه بوده است و احادیث او در صحاح سته نقل شده است و احمد بن حنبل او را ثقه دانسته است و ظاهراً او را دیده و از او مستقیماً حدیث نقل کرده است. عقبه بن خالد از روات صحیح مسلم است.