درس خارج فقه استاد احمد عابدی

موضوع: بررسی فقهی قانون تجارت/ورشکتگی شرکتها /شروط افلاس شرکت، شرط اول

شروط افلاس شرکت

شرط اول: تلف کل یا اکثر مال

اولین شرط از شرط ورشکستگی شرکت این است که باید سرمایه شرکت به‌صورت کلی مستهلک شود یا اکثر اموالش از بین برود به‌طوری‌که نتواند دین خود را بپردازد.

وقتی سرمایه شرکت مستهلک شد، آیا تلف کل مال یا اکثر مال موجب انحلال شرکت می‌شود؟

ابتدا چند نکته را ذکر می‌کنیم تا پاسخ سؤال رونش شود:

اول: در فقه عقدهایی ذکر شده‌اند که معلوم است جایزند و عقدهایی هم ذکر شده‌اند که معلوم است لازم‌اند. مثلاً بیع لازم است و هبه غیر معوضه یا وصیت جایز است. برخی از عقدها نسبت به مکان فرق می‌کنند؛ مثلاً در ایران اصل در بیع، لزوم است و جواز دلیل می‌خواهد اما در امریکا برعکس است.

عقدهایی وجود دارند که می‌توان طوری بیان کرد که لازم باشد و می‌توان طوری بیان کرد که جایز باشد. مثلاً در مضاربه، جواز و لزوم بستگی به این دارد که قرارداد را چگونه بنویسند. یا عقد شرکت (شرکتی که در فقه مطرح است و مال دو نفر مخلوط می‌شود) می‌تواند جایز باشد و می‌تواند لازم باشد.

عقدهای شرکت‌ها (مؤسسات یا شرکت‌های تجاری) لازم است. کسی که با این شرکت‌ها معامله می‌کند، عقد لازم است. اگر شرکت با شرکت دیگری معامله کند، معمولاً در ضمن عقد اجاره یا در ضمن عقد بیع قرار می‌گیرد. نوعاً قراردادهای دولت با شرکت‌های داروسازی یا شرکت‌های دانش‌بنیان، یا اجاره است یا بیع.

دوم: چند عقد از بیع ذکر می‌کنیم که در آن‌ها وقتی سرمایه از بین برود، عقد باطل می‌شود یا نمی‌شود؟ تا نتیجه بگیریم با از بین رفتن سرمایه، خود شرکت منحل می‌شود یا خیر؟

در باب بیع این بحث وجود دارد که آیا تلف مبیع موجب بطلان عقد می‌شود؟ تلف مبیع یا قبل القبض است که معروف به مقبوض بالسوم است، یا در زمان خیار است. اگر بایع و مشتری هر دو خیار دارند یا فقط یکی خیار دارد، تقریباً همه گفته‌اند تلف مبیع موجب فسخ معامله می‌شود، البته تعبیر می‌کنند: تلف المبیع ممن لا خیار له که همان انفساخ عقد است. لازم به ذکر است که در برخی از خیارات این‌گونه است و خیار مختص با خیار مشترک فرق دارد و قیود دیگری نیز هست. پس در بیع مواردی هست که تلف مبیع موجب فسخ عقد می‌شود.

در باب نکاح، زوجین به‌منزله عوضین هستند. اگر قبل از عقد نکاح یکی از زوجین بمیرد، عقدی واقع نشده است اما اگر عقد خوانده شد و یکی از آن‌ها از دنیا رفت، آیا با مرگ احد الزوجین، عقد نکاح باطل می‌شود؟ در ذهن عرف آن است که عقد باطل نمی‌شود و مرد می‌تواند زن خود را غسل دهد یا زن، شوهرش را غسل دهد. لکن این احتمال وجود دارد که با مرگ احد الزوجین، عقد باطل می‌شود و مرد نمی‌تواند همسرش را غسل دهد. (درباره غسل حصرت زهرا توسط امیرالمؤمنین علیه‌السلام دلیل خاص دارد) صاحب جواهر هم احتمال قوی داده است که نکاح با مرگ احد الزوجین باطل می‌شود، چون غرض از نکاح استمتاع است و استمتاع با موت حرام است.

در باب رهن، اگر مال مرهون تلف شد، آیا رهن باطل است؟ رهن به‌عنوان وثیقه دین است و با تلف مال، وثیقه از بین رفته است.

در باب هبه اگر چیزی را به دیگری هبه کرد و قبل از تحویل مال موهوب تلف شد، موضوع هبه از بین رفته است و لذا هبه منحل می‌شود.

در باب وصیت، اگر چیزی را وصیت کرد ولی قبل از موت موصی، آن مال تلف شد، موضوع وصیت از بین رفته است.

بله در تمام مثال‌های فوق اگر متعلَّق عقد، کلی باشد نه شخصی، با تلف آن باطل نمی‌شود بلکه حق استبدال وجود دارد. فقط در باب رهن، باید جزئی باشد نه کلی؛ بنابراین گاهی تلف مورد معامله موجب انفساخ است.

اگر شرکت باکسی معامله کرد و عین شخصی را خرید یا فروخت، چنانچه سرمایه شرکت از بین رفت، این معامله بالخصوص حکم بیع را دارد که تلف مبیع قبل از قبض ممن لا خیار له است.

اما اگر معامله‌ای در کار نباشد و شرکتی سرمایه‌اش را از دست داد، آیا شرکت منحل می‌شود؟ شرکت با از بین رفتن سرمایه، خودبه‌خود منحل نمی‌شود. بله قاضی یا حاکم شرع می‌تواند حکم به انحلال دهد و لذا شرکتی که ورشکسته شده است تا وقتی حکم انحلال آن صادر نشده است، معاملاتش صحیح و نافذ است. صحیح بودن معامله بهترین شاهد است بر اینکه تلف سرمایه، موجب انحلال شرکت نمی‌شود.

مضافاً بر اینکه برخی از شرکت‌ها متوقف بر سرمایه نیستند. شرکت اقتصادی یا بازرگانی باید سرمایه داشته باشد اما در شرکت‌های دانش‌بنیان یا خدماتی نیازی نیست که سرمایه داشته باشند و شرکت بدون سرمایه، شخصیت حقوقی دارد.

همچنین بر اینکه گاهی در شرکتی امید به احیا وجود دارد و لذا دلیلی نیست که با فقدان سرمایه، شرکت از بین برود. مثلاً هیئت مؤسس سرمایه‌ای را برای شرکت انباشته کنند.