99/09/25
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: کتاب البیع/القبض /احکام القبض
بررسی روایات باب شانزدهم از ابواب احکام العقود
حدیث نهم
«محمد بن الحسن بإسناده عن علي بن جعفر، عن أخيه أنه سأل أخاه موسى بن جعفر عليه‌السلام عن الرجل يشتري الطعام أيصلح بيعه قبل أن يقبضه؟ قال: إذا ربح لم يصلح حتى يقبض، وإن كان يوليه فلا بأس. و سأله عن الرجل يشتري الطعام أيحل له أن يولي منه قبل أن يقبضه؟ قال: إذا لم يربح عليه شيئا فلا بأس، فإن ربح فلا بيع حتى يقبضه. و رواه علي بن جعفر في (كتابه) و رواه الحميري في (قرب الإسناد) عن عبدالله بن الحسن، عن علي بن جعفر مثله.»[1]
این حدیث روشن‌ترین دلالت را بر فرمایش شیخ انصاری دارد که حرام است طعام را قبل از قبض بفروشد مگر تولیةً. قسمت اول حدیث کلمه «لایصلح» دارد که ظاهرش کراهت است اما قسمت دوم «فلابیع» دارد که نفی بیع است یعنی بیع باطل است.
شیخ طوسی به اسناد خود از علی بن جعفر نقل می‌کند. علی بن جعفر عریضی برادر امام کاظم علیه‌السلام جلیل‌القدر‌است. (به‌احتمال‌زیاد مرقد او در عریض مدینه است). سند شیخ طوسی به علی بن جعفر چنین است: حسین بن عبیدالله عن احمد بن محمد بن یحیی عن ابیه عن العمرکی النیسابوری البوفکی عن علی بن جعفر. حسین بن عبیدالله غضائری یعنی همان ابن غضائری معروف و از علما و بزرگان است. احمد بن محمد بن یحیی عطار اشعری قمی و موثق است. در کافی یک حدیث این‌گونه است: محمد بن یحیی عن احمد بن محمد بن یحیی، یعنی پدر از پسر نقل کرده است. چنین چیزی قابل‌تصور است اما اینجا حتماً اشتباه شده است و باید چنین باشد: احمد بن محمد بن یحیی عن ابیه. عمرکی یا نیسابوری یا بوفکی، هر سه یکی است. عمرکی ابن علی، بوفک یکی روستاهای از نیشابور است. موثق است و او از علی بن جعفر نقل می‌کند. این سند صحیحه است. ولکن مشکل حدیث این است که شیخ طوسی طبقه دوازدهم است، حسین بن عبیدالله طبقه یازدهم است و او از احمد بن محمد بن یحیی که یا طبقه نهم یا هشتم است نقل می‌کند. اگر طبقه نهم باشد باید بین ابن غضائری و احمد بن محمد بن یحیی یک نفر افتاده باشد و اگر طبقه هشتم باشد باید دو نفر افتاده باشد. حسین بن غضائری متوفای 411 است، شیخ طوسی متوفای 460 است، احمد بن محمد بن یحیی متوفای حدود 240 است. کسی که متوفای 411 است خیلی بعید است از کسی که متوفای 240 است نقل حدیث کند، لذا حتماً یک یا دو نفر باید واسطه باشد؛ بنابراین این سند گرچه همه موثق‌اند ولی افتادگی دارد و باید آن را مرسل بدانیم.
صاحب وسایل فرموده است: علی بن جعفر در کتاب خود این حدیث را نقل کرده است. عبدالله بن جعفر حمیری نیز در کتاب قرب الاسناد همین حدیث را با یک واسطه از علی بن جعفر نقل کرده است. عبدالله بن جعفر جلیل‌القدر و موثق است، ولی عبدالله بن حسن مجهول است و ظاهراً این عبدالله بن حسن از نوادگان امام مجتبی است. یک عبدالله بن حسن هست که ائمه علیهم‌السلام او را بسیار مذمت کرده‌اند ولی بعید است این همان باشد. ولی این عبدالله بن حسن توثیق ندارد. درنتیجه باید بگوییم این حدیث طبق سند شیخ مرسل است و طبق سند قرب الاسناد ضعیف است. کتاب علی بن جعفر در بازار وجود دارد اما به کتاب سند نداریم گرچه روایات آن سند دارند، مانند کتاب سلیم بن قیس هلالی که سند ندارد گرچه روایاتش سند دارد، یا کتاب جمل شیخ مفید که دلیل نداریم همان کتاب جمل شیخ مفید است. کتاب عوالی اللئالی و اشعثیات و جعفریات و تفسیر علی بن ابراهیم قمی کتاب سند ندارد.
در بررسی احادیث بین شیعه و سنی اختلاف است؛ سنی‌ها می‌گویند اگر حدیث در صحیحین نقل‌شده است مورد اعتماد است و دیگر تک‌تک راویان را بررسی نمی‌کنند؛ اما شیعه می‌گوید باید اولاً تمام راویان را در سند حدیث بررسی کنیم و ثانیاً کتاب مورد اعتماد باشد.
حدیث دهم
«و بإسناده عن الحسين بن سعيد، عن صفوان، عن ابن مسكان، عن الحلبي قال: سألت أبا عبدالله عليه‌السلام عن قوم اشتروا بَزّاً فاشتركوا فيه جميعا ولم يقسموه، أيصلح لاحد منهم بيع بزه قبل أن يقبضه؟ قال: لا بأس به، وقال: إن هذا ليس بمنزلة الطعام، إن الطعام يكال. ورواه الصدوق بإسناده عن ابن مسكان مثله».[2]
شیخ طوسی از حسین بن سعید نقل کرده است که قبلاً سند شیخ به حسین بن سعید را بررسی کردیم. حسین بن سعید و حسن بن سعید اهوازی هر دو بسیار جلیل‌القدر هستند. حسین بن سعید از صفوان بن یحیی از عبدالله بن مسکان از محمد حلبی نقل کرده است. سند صدوق هم به ابن مسکان صحیحه است.
این حدیث هم دلالت خوبی بر کلام شیخ انصاری دارد. سند هم صحیحه است.
حدیث یازدهم
«و عنه، عن علي بن النعمان، عن معاوية بن وهب قال: سألت أبا عبدالله عليه‌السلام عن الرجل يبيع البيع قبل أن يقبضه، فقال: ما لم يكن كيل أو وزن فلا تبعه حتى تكيله أو تزنه إلا أن تولّيه الذي قام عليه».[3]
حسین بن سعید از علی بن نعمان که در شرح‌حال او گفته‌اند مستقیم الطریقه و موثق بوده است، از معاویة بن وهب را توثیق کرده‌اند. سند صحیحه است.
«إلا أن تولّيه الذي قام عليه» این عبارت به لحاظ ادبی غلط است چون «تولیه» مخاطب است ولی «قام علیه» مغایب است. احتمالاً «إلا أن یولّيه الذي قام عليه» بوده است. این‌گونه به ذهن می‌آید که «الذی قام علیه» یعنی کسی که متولی معامله است که بایع و مشتری باشد تولیه کند. علامه مجلسی در مرآة العقول فرموده است: «إلا أن تولّيه الذي قام عليه» به معنای بایع و مشتری نیست بلکه به معنای ثمن معامله است، یعنی «إلا أن یولّيه بالثمن الذي اشتری». فهم علامه مجلسی بسیار دقیق است ولی برای کسی حجت نیست.
حدیث دوازدهم
«و عنه، عن صفوان، عن منصور بن حازم، عن أبي عبدالله عليه‌السلام قال: إذا اشتريت متاعا فيه كيل أو وزن فلا تبعه حتى تقبضه إلا أن توليه، فإن لم يكن فيه كيل و لا وزن فبعه».[4]
این سند چند بار تکرار شد و گفتیم معتبر است. دلالت این حدیث هم بر فرمایش شیخ انصاری واضح است.
حدیث سیزدهم
«و عنه، عن صفوان، عن ابن مسكان و فضالة بن أيوب، عن أبان جميعاً، عن الحلبي، عن أبي عبدالله عليه‌السلام قال: في الرجل يبتاع الطعام ثم يبيعه قبل أن يكتاله، قال: لا يصلح له ذلك».[5]
همان حدیث شماره پنج است که تکرار شده است.
حدیث چهاردهم
«و عنه، عن فضالة، عن أبان، عن عبد الرحمن بن أبي عبدالله و أبي صالح، عن أبي عبدالله عليه‌السلام مثل ذلك و قال: لا تبعه حتى تكيله».[6]
حسین بن سعید از فضالة بن ایوب از ابان بن عثمان از عبدالرحمن بن ابی عبدالله و ابی صالح عجلان خباز مدائنی نقل کرده است. فضالة بن ایوب ثقه است اما واقفی است. ابان بن عثمان هم واقفی است. عبدالرحمن بن ابی عبدالله هم یا واقفی است یا فطحی. عجلان مدائنی توثیق ندارد. این حدیث موثقه است.