درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره(آیه 35) /شرح واژگان آیه و مصداق شناسی آن

﴿وَ قُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَ كُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَ لَا تَقْرَبَا هَٰذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ﴾[1]

روز ولادت با سعادت حضرت جوادالائمه علیه السلام مولود با برکت جهان اسلام ان شاء الله بر همه از جمله من و شما مبارک باشد. ان شاء الله امیدواریم جزو رهروان علمی و عملی حضرت باشیم، و در کنار سفره جود جوادی‌اش ان شاء الله در دنیا و آخرت متنعم باشیم. امیدواریم به برکت وجود ایشان توفیق در محضر آیات الهی را داشته باشیم. رب انعمت فزد.

در نکته‌های کریمه سی و پنجم سوره مبارکه بقره، همان‌طور که در آیات گذشته گفتیم؛ آدم در اینجا شخصی بود، و در «عَلّم آدم الاسماء کلها» هر چند شخصی بود، ولی آدمی بود که بعداً عَلَم و تشخص شد برای شخصیت جناب آدم علیه السلام. منافات ندارد که این خطاب خاص باشد؛ به لحاظ اسمی، ولی به لحاظ حقیقی و وصفی خطاب عام باشد.

1- مورد خطاب قرار گرفتن جناب آدم و همسرش علیهما السلام

نکته بسیار مهم تربیتی که از خطاب آیه استفاده می‌شود این است که خطاب قول و گفتمان هم جناب آدم علیه السلام مورد بود، و هم همسر و هم‌سِرّ‌ و هم‌گام او. امر به اسکن خطاب شده است. سکونت و سکینت است. می‌شود استفاده کرد که حیات جمعی آدم علیه السلام و انسان و همسرش و زندگی خانوادگی برای آرامش و آسایش است. کما اینکه به الجنّة تعبیر شده است. اسکن و انت و زوجک الجنّة. الف و لام جنت، الف و لام استغراق و جنس نیست. جنتِ کلی نیست.

2- مراد از «جنت»، جنت برزخی است

مراد به جنت، جنت معهود است. بهشت نه باغی از باغ‌های دنیا است و نه بهشتی که اخروی باشد و بهشت برین. اگر آن جنت باشد، آن جنت نتیجه اعمال است. هنوز سکنی و عمری صورت نگرفته است، و نتیجه‌ای از نتایج اعمال نیامده است، تا صحبت از آن جنت باشد. در آن جنّت هیچ خروجی نیست. در بهشت برین خروجی برایشان تصور نمی‌شود. ﴿وَيُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ﴾.[2] مراد به جنت، جنت برین نیست. بعید نیست مراد از جنت، جنت برزخی باشد. جنت برزخی، البته برای قلیلی از عباد شاید تصور و تحقق داشته باشد. بهشت برین و ورود به خود برزخ بعد از عالم مرگ معمولاً متصور است ولی برای قلیلی از افراد در همین دنیا جنت برزخی اتفاق بیفتد.

امر به اسکن هم، امر شرعی یا تشریعی یا تکلیفی نیست؛ چرا که آنجا تکلیف نیست. اصلاً جای تکلیف نیست. از ماده اسکن هم معمولاً دوام و استمرار قابل استفاده است. عنوان مسکن که بر بهشت ابدی و خلد اطلاق شده است، معلوم است که ساکنان جنت عدن همیشه در آسایش و آرامش هستند.

3- مراد از «زوجک» در آیه

فرمود زوجک نه زوجتک، تعبیر به جای حوّاء که همه اتفاق دارند زوج جناب آدم، حوا است؛ تعبیر به زوج از لطافت‌های آیه شریفه است. اولاً زوج به همراه و همگام اطلاق می‌شود. ﴿وَخَلَقْنَاكُمْ أَزْوَاجًا﴾.[3] تمام موجودات زوج هستند. ازواج جمع زوج است. عبارت متداول مشهور که زوج و زوجه گفته می‌شود در قرآن همه‌اش زوج است. زوج از زوجه فصیح‌تر است. دلیل بر تأنیث یا تذکیر نیست. به این اعتبار که زن و مرد به لحاظ دیگری زوج هستند و مکمل یکدیگر. جمعش هم ازواج است نه زوجات. ﴿لَّهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ﴾.[4] از این عبارت استفاده می‌کنیم که در ادبیات عرب و غیر عرب و فارسی به دو لنگه درب هم که مکمل هم هستند؛ می‌گویند زوج هم هستند. زن و مرد مکمل یکدیگر هستند. در اولین خطاب و امری که صادر شده است امر به اجتماع است. شما دو نفر باید بهشت را ساکن شوید. از این جنت استفاده کنید. حیث شئتما. با وسعت و آسایش و آرامش از هر قسمتی که می‌خواهید استفاده کنید. واسعا هنیئا و طیبا هنیئا معنی رغدا است. ﴿الطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ﴾.[5] حال که برای هم هستید، از هر کجای بهشت که می‌خواهید استفاده کنید. کُلا مانند: ﴿لاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ﴾[6] است؛ که اکل در اینجا به معنای استفاده است که خوردن یکی از آن است.

4- مراد از «رغداً» در آیه

عیش رغدا مراد است. ﴿يَأْتِيهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِّن كُلِّ مَكَانٍ﴾.[7] یعنی اینها رزق واسع گوارا و طیب و طاهری است، که خدا برای آنها مقدر کرده است. کلمه حیث ظرف مکان است در برابر حین که ظرف زمان است. حیث شئتما می‌رساند که هرگونه تصرفی در بهشت می‌توان داشت. ولی یک منطقه ممنوعه آزمایشی و الهی برای رزق و حرکت شما هست.

5- مراد از «ولا تقربا» در آیه

نزدیک به این شجره نشوید. برخی مفسرین نظرشان این است که تقرَبا تلبس فعلی است ولی تقرُبا شاید تلبس فعلی را نرساند. مفتوح العین با مضموم العین فرق دارد.

نهی لا تقربا ارشادی است؛ نه تکلیفی. چرا که آنجا تخلف معصیتی هم وجود ندارد. با مقام عصمت هم ناسازگار نیست. وَ﴿لاَ تَقْرَبُواْ الْفَوَاحِشَ﴾،[8] ﴿وَلاَ تَقْرَبُواْ مَالَ الْيَتِيمِ﴾،[9] ﴿وَلاَ تَقْرَبُواْ الزِّنَى﴾.[10] اینها تحریمی است. ولی اینجا دار تکلیف نبود.

6- مراد از «شجره» در آیه و مصادیق آن

نزدیک این درخت نشوید. این درخت کدام درخت است؟ چه احتمالاتی دارد؟

مصادیق مختلفی برای آن بیان شده است. شجره چیزی است که در روزی زمین قابل رشد باشد. به گیاه هم شجره می‌گویند. دانه گندم باشد یا خرما یا انگور یا کافور یا شجره حسد به لحاظ مسائل اخلاقی یا علم آل محمد صلی الله علیه و آله باشد.[11] که ﴿أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاء﴾[12] است. روایات مختلفی داریم. اشکال ندارد که همه اینها درست باشد.

عَنْ عَبْدِ السَّلاَمِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِيِّ،قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا(عَلَيْهِ السَّلاَمُ):يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ،أَخْبِرْنِي عَنِ الشَّجَرَةِ الَّتِي أَكَلَ مِنْهَا آدَمُ وَ حَوَّاءُ،مَا كَانَتْ،فَقَدِ اخْتَلَفَ النَّاسُ فِيهَا؛فَمِنْهُمْ مَنْ يَرْوِي أَنَّهَا الْحِنْطَةُ،وَ مِنْهُمْ مَنْ يَرْوِي أَنَّهَا الْعِنَبُ،وَ مِنْهُمْ مَنْ يَرْوِي أَنَّهَا شَجَرَةُ الْحَسَدِ؟فَقَالَ(عَلَيْهِ السَّلاَمُ):«كُلُّ ذَلِكَ حَقٌّ».[13]

معلوم می‌شود که شجره ممنوعه مانند درخت‌های دنیا نیست؛ که هر یک خصوصیت خاص خود را داشته باشد؛ زیرا درخت بهشت، حامل انواع میوه‌ها و ثمرات است. وَ فِيهَا عِنَبٌ،وَ لَيْسَتْ كَشَجَرِ الدُّنْيَا.[14] درخت خرما با انگور متفاوت نیست. اگر چنین باشد این شجره منافات ندارد که شجره مطلق باشد. یعنی با همه این خصوصیات سازگاری دارد. این طوری نیست که حمل بر یک قسمت فقط شود.

طبق این روایتِ حضرت، که جان کلام تفسیر است؛ بعید نیست این شجره به یک جهت نماد، اخلاقش باشد، به یک جهت نماد، عقایدش باشد و به یک جهت نماد رفتار و کردارش باشد. این شجره علمی وجود نازنین اهل بیت علیهم السلام است که خیلی قابل اهمیت است. به این درخت نزدیک نشوید، که ظالم می شوید. این ظلم هم ظلم نفسی است؛ که منشأ ظلم‌های دیگر می‌شود. این از ظلم است نه ظلمت. اگر به این درخت نزدیک شوید، ظلم به نفس کرده‌اید. این شجره، شجره‌ای است که هم حامل میوه‌های معنوی است، و هم میوه‌های مادی. هر کس با اذن خدا از آن استفاده کند، علم اولین و آخرین نصیبش می‌شود و هر کس بدون اذن استفاده کند، به مقصود خود نمی‌رسد و اهل عصیان است.[15]

این شجره هم ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ﴾[16] است. اگر از راه مدینة‌العلم وارد شود که انا مدینة العلم و علی بابها.[17] ولی اگر از این راه وارد نشود، نمی‌تواند راه به جایی ببرد. در این کریمه، راه سیر و سلوک علمی و عملی تا ابد باز است. البته کسی که از باب ولایت وارد شود. ماه مبارک رجب است و امروز که روز ولادت امام جواد علیه السلام است، امیدواریم با اذن الهی از شجره ولایت استفاده کنیم؛ که اصلها ثابت و فرعها فی السماء. این شجره ولایت مقام عصمت کبری است. ان شاء الله جزو ظالمین نباشیم، و طوری باشیم که در آسایش و آرامش قرار گیریم.