99/08/17
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: مقدمه سوره /تفسير ترتيبي(سوره بقره) /ارتباط سوره حمد و بقره
خدا را شاکریم که نکاتی از سوره مبارکه حمد تقدیم حضورتان شد. گفتیم انسان قاری و مصلی در سوره مبارکه حمد، منازلی از سیر و سلوک را طی می‌کند. اولین منزل، منزل تسمیه است. منزل ستایش و حمد الهی، هم اول منزل است و هم آخرین. ﴿و آخر دعواهم ان الحمد لله رب العالمین﴾.[1] منزل رحمت رحمانیه و رحیمیه. هدایتی که در این سوره هست، با این سیر می‌رسد.
منزل بعدی سیر در اوضاع و احوال قیامت است. سیر ارتباطی نفسانی خودش با خدایش مرحله دوم است. سیر اول، ستایش و سیر دوم که ارتباط بین قبل و بعد است، سیر نیایشی است. بعد وارد هدایت می‌شود که خواهش است. وارد صراط مستقیم می‌شود که مصداقی بیان می‌کند.
قرآن به بیان مفاهیم اکتفا نمی‌کند؛ بدون مفاهیم الگو می‌دهد. هدایت هم همین را می‌طلبد به ویژه در ایصال الی المطلوب و رسیدن به هدف. صراط کسانی که نعمت داده شدند. راه‌ماندگان این صراط ﴿مغضوب علیهم﴾[2] و ﴿ضالین﴾[3] هستند. نمادش یهود و نصاری هستند، یا عام است، یا منافقین و مشرکین است. همه کسانی که مورد غضب هستند و ضلالت دارند.
هدایت یا در مقابلش ضلالت است و یا غوایت. آنکه ضلالت دارد، راه را گم کرده است و کسی که گرفتار غوایت است، به نتیجه نرسیده است. در هر حال عقب مانده و در راه مانده می‌شود. هدایت ویژه‌ای که انسان نمازگزار و تالی، این هدایت ویژه را می‌خواهد، همان صراط مستقیم و کسانی که منعم علیهم هستند می‌باشد. این گروه در قرآن شامل پیامبران، صدیقین، شهدا و صالحین بودند. یافتن مصداق امر مهمی در هدایت قرآنی است.
چون ما نظرمان این است که علاوه بر اینکه آیه‌ای مفسر آیه‌ی دیگر است و آیات بعدی مفسر آیات قبلی است در کلیه سور این را قائل هستیم.
خصلت زبان قرآن را در عدم تخلف و اختلاف نداشتن می‌دانیم. تخلف ندارد، یعنی آیات حلقه مفقوده ندارد. ناهمگونی و ناموزونی ندارد و اختلاف نیست. آیات، اعجازی است. از طاقت بشر خارج است. این ارتباط را در سور قرآنی هم قائل هستیم؛ یعنی ارتباط سوره‌ای با سوره‌ای و اینکه سوره بعدی با سوره قبلی ارتباط خاصی دارد؛ چه در ترتیب نزولی و چه در ترتیب قرآنی که به دستور پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله قرار داده شده که اول فاتحة الکتاب است و بعد بقره. این ارتباط بین این دو سوره خاص است. ارتباط این است که آیه کریمه ﴿بسم الله الرحمن الرحیم﴾ به عنوان سر فصل سوره‌ها و عصاره سوره‌های قرآن مطرح می‌شود.
سیر هدایتی که در این سوره مورد خواهش انسان نمازگزار است، در سوره بعدی تداوم می‌یابد. سه گروه منعم علیهم و ﴿مغضوب علیهم﴾[4] و ﴿ضالین﴾[5] در سوره بقره به عنوان مؤمن و منافق و مشرک تدام می‌یابد. یک گروه حق و دو گروه در راه‌مانده هستند.
هدایت ویژه‌ای که در سوره مبارکه حمد خواهش را داشت، انسان سالک در سوره بقره به آن دسترسی می‌یابد. که ﴿هدی للمتقین﴾،[6] ﴿الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ﴾[7] است. قرآن، عینی نشان می‌دهد. این قرآن، بهترین هدایت‌ها را می‌تواند داشته باشد.
در سوره بعدی اتحاد دو کتاب تکوین و تدوین است. این دو دوشادوش هم می‌روند و موزون و میزان هم هستند. حدیث ثقلین، جز این حقیقت، چیز دیگری بیان نمی‌کند.
بحمدالله وارد در سوره مبارکه بقره بشویم. طولانی‌ترین سوره قرآن است. به عنوان سنام قرآن نامیده شده است؛ یعنی قله‌ی قرآن.
«لِكُلِّ شَيْءٍ سَنَامٌ وإن سنام الْقُرْآنِ سُورَةُ الْبَقَرَةِ».[8]
گاهی هم به عنوان سید قرآن و فسطاط قرآن[9] نام برده می‌شود. تفاسیر روایی مانند البرهان را بنگرید.
خصوصیات و اوصافش مطرح شده است. جزو سوره‌های طوال، سوره‌های مئین که صد آیه دارد و سوره‌های مثانی است.
از این سوره، به عنوان سوره‌های مفصل می‌توان مطرح کرد.
در روایتی رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «به جای تورات به من سوره‌های طولانی داده شده است».[10] سوره‌های مئین جای انجیل و می‌توان گفت سور دیگر جای زبور و صحف است.
از پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم سوال کردند: «کدام سوره فضیلتش بیشتر است؟ فرمودند: بقرة».[11]
سوره فاتحه، ام الکتاب و سوره بقره، افضل الکتاب است. گرچه در برخی روایات داریم که در سوره مبارکه بقره خصوصیت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بیان شده است: «خصصت بالبقرة».[12]
این سوره احکام، اخلاق و عقاید دارد.
همان‌طور که عرض کردیم ﴿بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم﴾ در سوره مبارکه بقره، با اینکه الفاظ آن مانند سوره فاتحه و باقی سوره‌ها واحد است، ولی معانی متعدد دارد. هر بسم‌الله در هر سوره‌ای از سوره‌های قرآن معنای خاص به خودش را دارد. به خصوص که سوره مبارکه بقره در 18 ماهه اول دوران رسول مکرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در مدینه نازل شده است. اولین سوره مدنی است. خصوصیات آن زمان، در این سوره دخالت دارد.
می‌توان جامعه‌شناسی آن زمان را داشت. قرآن کتاب جامعه‌شناسی نیست، ولی می‌توان به دلالت التزامی آن را استفاده کرد. جامعه‌شناسان باید علوم‌شان را از قرآن استخراج کنند. چون کتاب دینی است، کتاب علمی هم است؛ هم دینی است و هم علمی، ولی علمی محض نیست. در هر زمانی نورانیت خاصی دارد.
ان‌شاء‌الله در محضر قرآن باشیم و حشر و نشر با آن داشته باشیم.