درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: سوره حمد/تفسیر ترتیبی /مصادیق راه یافتگان به صراط مستقیم

أعوذ بالله من الشیطان الرجیم

﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾[1]

﴿الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾[2]

﴿الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ﴾[3]

﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾[4]

﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾[5]

﴿اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ﴾[6]

﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ غَيرِ المَغضُوبِ عَلَيهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ﴾[7]

1- خلاصه جلسه گذشته

الحمدلله‌رب‌العالمین خدا را شاکریم که در این اول صبح توفیق در محضر آیات الهی را عنایت کرده است. رَبِّ أنعَمتَ فَزِد. هیچ چیزی بهتر و بالاتر از انس با کلام الهی و بیان آن نیست. ان‌شاءالله دنیا و آخرت‌مان با آیات الهی نورانی باشد. الهی نَوِّر قلوبَنا بالقرآن و زَیِّن أخلاقنا بالقرآن.

در بیان کریمه ﴿إهدنا الصراط المستقیم﴾ محضرتان تقدیم شد که صراط مستقیم یکی بیشتر نیست و این صراط مستقیم هم حقیقتش جز ولایت و امامت و قرآن و دین حنیف چیز دیگری نیست. انسان نمازگزار و انسان تالی و قاری قرآن طلب هدایت صراطی می‌کند که مستقیم است و کج‌راهه ندارد. یک راه هم بیشتر راه مستقیم نیست، باقی همه کج‌راهه و بیراهه هستند. بیراهه در نظام آفرینش نداریم. بیراهه جز حالات رونده‌ای که احیانا «الیمین و الشمال مضلة و الطریق الوسطی هی الجادة»[8] جز حالات رونده چیز دیگری نیست. چنان‌که عرض کردیم به مبنایی که رسیدیم و اصرار بر آن داریم، آیات بعدی، مفسر آیات قبلی هستند. بیان آیات پیشین در آیات پسین خواهند بود. ﴿إهدنا الصراط المستقیم﴾ در آیه ﴿صراط الذین أنعمت علیهم﴾ بیان شده است، صراط بدل است. بدل که باشد به جای اصل می‌نشیند. طلب هدایت صراط مستقیم دارد. هدایتی که نه در آن ضلالت است و نه غضب. بالاترین بیانِ صراط مستقیم است.

صراط مستقیم از دنیا آغاز می‌شود و تا جنت و ﴿فَادْخُلِي فِي عِبَادِي وَادْخُلِي جَنَّتِي﴾[9] ادامه می‌یابد. صراط دو تا است. دنیوی و اخروی. دنیوی همان همراهی و هم‌گامی با نبوت و امامت است و صراط اخروی پلی است که بر جهنم می‌گذرد. در روایات هست که ادق و احدّ است. برنده‌تر و باریک‌تر و تیزتر از مو و شمشیر است.[10] حاکی است از دقت و عنایتی که در این صراط است.

2- تفسیر آیه صِرَاطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ ...

3- بیان واژگان آیه

«أنعمت» و «نِعمَت» باب اِفعال از ماده «نَعِمَ» است. نَعمت و نِعمت و نعومت. بر خوشحالی و خوش‌گواری و نیکوحالی اطلاق می‌شود.[11] نوعی از نعمت است و حالت خوش‌گواری و آسایشی است که انسان دارد. در مقابل آن ضرّ است چیزی که باعث مشقت شود.

غضب ماده‌اش به معنای خشم و خشونت و سختی است.[12]

ضالّ به معنای گمراهی و خارج شدن از مسیر است.[13]

در آیه آخر سوره مبارکه حمد صراط مستقیم به صراط کسانی بیان شده است که نعمت داده‌ شده‌اند.

آیات را سمعی و بصری ملاحظه کنید. ﴿اهدنا الصراط المستقیم﴾، صراط کسانی که انعام بر آنها کردی. عبادت پیش‌نیاز استعانت است و استعانت پیش‌نیاز هدایت و هدایت پیش‌نیاز نعمت است. ﴿وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ﴾.[14] این صاحبان نعمت، چه کسانی هستند؟

4- مصادیق «أنعمت علیهم» در قرآن

در سوره نساء آیه 69 نساء

﴿وَمَن يُطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِم مِّنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاء وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾[15] کسانی که از خدا و رسول اطاعت کنند، صاحب نعمت هستند. اینها چهار گروه هستند: انبیا و صدیقین، شهدا و صالحان. نعمت نبوت و صدق و شهادت و صلاح. شهادت در اینجا یعنی مشاهده. شهید هم شاهد است. صالحان اهل سلامت اعتقادی و عملی هستند.

اینها بهترین رفاقت و حسن رفاقت را دارند.

آیه کریمه سوره نساء و سوره حمد صراط مستقیم راهی است که صاحبانش اهل نعمت هستند و پیش‌نیازش اطاعت است. قرآن خودش، خود را بیان می‌کند.

سیر و سلوک را با ستایش در سوره حمد آغاز می‌کند و با خواهش و دعا به نتیجه می‌رسد که نتیجه‌اش اطاعت است. صراط مستقیم شامل کسانی است که اینها اهل اطاعت باشند. چه کسانی اهل اطاعت هستند؟ اطاعت خدا و رسول پیامبران و صدیقان و شهیدان و صالحان. رفاقت اینها هم بهترین رفاقت‌ها است.

امام صادق (علیه‌السلام) به نقل از نبی معظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: هر راهی می‌روید، اول اهل پیدا کردن رفیق باشید. همه اینها طریق است. «الرفیق ثم الطریق».[16] رفیق اهل رفق و مدارا است. ﴿و حسن اولئک رفیقا﴾. هم‌یار و هم‌سفرهای شایسته‌ای هستند. اول باید هم‌سفر را مشخص کرد و بعد راه را شروع کرد.

از این استفاده می‌شود که پیمایش و طی صراط مستقیم بدون هم‌گام و همراه نیست. همراهان، این چهار گروه هستند. اینها هستند که در نعمت الهی به سوی جنت الهی سیر می‌کنند.

ستایش و نیایش و خواهشی که دارند نعمت الهی است. نعمت الهی، نبوت و صداقت و شهود و صلاح است. نعمت‌های الهی بی‌شمار هستند، ولی این چهار نعمت به عنوان «أنعُم» بیان شده است. آیه سوره نساء برای تبیین است.

کسانی که پیماینده صراط مستقیم هستند می‌گویند: «فلا تسلب مِنّی ما أنا فیه».[17] نسبت به آینده می‌گویند: زدنا. امام علی (علیه‌السلام): یعنی «أدم لنا توفیقک». علم و عمل و عقیده و کار می‌شود خدایی. به تعبیر امام صادق (علیه‌السلام) «إذا أراد الله بعبد خیرا أمره و إذا أمره فعله». وقتی خدا اراده خیری به انسان کند، او را به آن امر می‌کند. پدری که امر می‌کند، باید اطاعت کند. ذات باری‌تعالی چیزی خواست، باید انجام دهد. و اذا فعله کان موفقا. ﴿وَمَا تَوْفِيقِي إِلاَّ بِاللّهِ﴾.[18] توفیق، مقام تطبیق است. مقام مصداق است.

5- مصادیق «أنعمت علیهم» در سوره نساء، نمونه عینی هستند

آیه سوره نساء بیان مصداق است که نمونه عینی است، نه علمی.

در کریمه سوره حمد بیان مصادیق صراط مستقیمی است که در آیه قبلی تالی و قاری و مصلی از خدا خواسته است. این همان نعمتی است که باید ذاکر آن بود. ذکر نعمت یعنی توجه به آن. گاهی ذکر لفظی است. بهترین شکر، استفاده بهینه از نعمت است. صراط مستقیم، نعمت هدایت و ولایت است. نعمت کسانی است که این نعمت به آنها داده شده است. این چهار گروه واجدان عینی نعمت هستند. نمونه عینی است که انسان را به نتیجه می‌رساند. علم گاهی حجاب اکبر است. ﴿وَإِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾.[19] ایام متعلق به نبی معظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است. «کان خلقه القرآن».[20] ظاهرا خود این صراط مستقیم که در آیه شریفه به این بیان آمده است، راه صاحبان نعمت است، نه اهل غضب و گمراهی.

6- «صراط مستقیم» یک راه بیشتر نیست و «مغضوب علیهم» و «ضالین» به صورت تبعی نام‌شان آمده

وقتی نام قبولی‌ها آمد، تجدیدی‌ها معلوم می‌شود. وقتی آزمون کنکور نتیجه‌اش آمد و کد قبولی‌ها می‌آید، مردودی‌ها خود معلوم می‌شود. صراط ضالین و مغضوب علیهم گویا اصلا صراط نیستند. سه راه نداریم. یک راه بیشتر نداریم. راه‌ها هم در عرض هم نیستند. اینها در طول هم هستند. یعنی بهشت و دوزخ در طول یکدیگرند، نه عرض هم. بهشت و دوزخ الان آفریده شده‌اند.

﴿وَمَن يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلاَلًا بَعِيدًا﴾.[21] ﴿وَمَن يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالإِيمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبِيلِ﴾.[22]

﴿فَوَيْلٌ لِّلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُم مِّن ذِكْرِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾.[23]

اینها صراط مستقیم را از دست می‌دهند. یک صراط بیشتر نیست. باقی توابع آن است و قابل استخراج از آن است. ﴿أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِيِّ﴾[24] هم اصحاب‌النبی هستند. با صدیقین و شهدا و صالحین هستند که بهترین رفاقت‌ها را دارند.

عبادت-استعانت-هدایت-نعمت و رفاقت به ترتیب است.

خداوند توفیق دهد در هدایت مستقیم باشیم.

﴿وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِي ضَلالٍ مُّبِينٍ﴾[25] هدایت جز از راه نبوت نیست.

رزقنا الله إیانا و إیاکم همراهی با انبیا و صدیقین و شهدا و صلحا.