درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی / سوره حمد /آغاز و انجام صراط مستقیم

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم

﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾[1]

﴿الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾[2]

﴿الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ﴾[3]

﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾[4]

﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وإِيَّاكَ نَسْتَعِینُ﴾[5]

﴿اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ﴾[6]

﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ غَيرِ المَغضُوبِ عَلَيهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ﴾[7]

1- خلاصه جلسه گذشته

الحمد لله رب العالمین خدا را شاکریم. در بیان کریمه ﴿اهدنا الصراط المستقیم﴾ عرض شد صراط مستقیم بزرگ‌راهی است که هیچ گونه انحرافی ندارد اما مراقبت از انحراف باید در آن رعایت شود. خود راه مستقیم است. بزرگراه است. دارای سبل است. ولی پیمایش آن برای رونده نیاز به مراقبت است و این دو منافات ندارد.

2- آغاز و انجام صراط مستقیم

سؤال مهمی است که شاید یکی از اصول صراط مستقیم است این است که آغاز و انجام صراط مستقیم از کجا است و به کجا است. آغاز صراط مستقیم حضرت حق است. در سوره مبارکه حمد ترسیم شده است صراط مستقیم. از ﴿رب العالمین﴾ تا ﴿مالک یوم الدین﴾ پیمایش و آغاز و انجام صراط مستقیم است. چون انسان مسافر الی الله است. این سفرش از ﴿رب العالمین﴾ تا ﴿مالک یوم الدین﴾ است. آغاز سفر با ستایش باری تعالی است که بهترین مراحل آغازین است. و به عبارت بهتر سفر از خدا به خدا است.

همین‌جا مطلب مهمی را عرض کنم که آقایان عرفا در عرفان معمولا آغاز سفر را از خلق به حق می‌دانند. در سفر قرآنی سوره حمد و پیمودن صراط مستقیم سفر از حق به حق است. و جمله و کلام شریف استرجاع و کلمه طیبه ﴿إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعونَ﴾ ترسیم این راه است. کلمه دیگری است که این صراط را ترسیم می‌کند. از ﴿رب العالمین﴾ تا ﴿مالک یوم الدین﴾ بحث صراط مستقیم مطرح است. و تمام خطرات هم در همین جا است که انسان باید مراقب باشد بی‌راهه و کج‌راهه نرود. اعوجاج نداشته باشد. بی‌هدف نرود. میان‌برترین و برترین راه را انتخاب کند. و آن راه صراط مستقیم است و ﴿إهدنا الصراط المستقیم﴾ هم معنایش همین است. در این سیر تکوینی و تشریعی که اینجا هم هر دو هدایت هست، چون ﴿إهدنا الصراط المستقیم﴾ قرار شد هم هدایت تکوینی و هم هدایت تشریعی باشد. نفس صراط مستقیم هم هادی پیماینده و رونده این صراط مستقیم است. سبحان الله از عظمت قرآن.

3- صراط مستقیم و طریق هُدی و طریق هَوی

لذا مراقبت از راه‌زن‌ها و شبهه‌های علمی و شهوت‌های عملی یعنی جهل و جهالت باید هر لحظه در این پیمودن راه مراقبت داشته باشد. عرض ما این است که هدی که حقیقت صراط مستقیم است. که در سوره بقره ﴿هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ﴾[8] هست که بهترین هدایت برای متقین است. در مقابلش هوی است.

اگر قرار باشد طریق هدی را در نظر بگیریم مقابلش هوی و سقوط است صعود مقابلش سقوط است.

4- نکاتی از سوره طه در مورد صراط مستقیم

4.1- سوره طه بیانگر سیر من الحق إلی الحق در صراط مستقیم

ان شاء الله آیات سوره مبارکه طه را ملاحظه بفرمایید. ما سوره مبارکه طه را بیان‌گر و تفصیل سیر من الحق الی الحق در سوره حمد می دانیم. و جالب اینجا است که آهنگ سوره مبارکه طه به عنوان هُدی و هَدی است.

4.2- مستکبران موانع صراط مستقیم

﴿وَأَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَمَا هَدَى﴾[9] آیات 79 به بعد را ملاحظه فرمایید.

4.3- طور سینا ترسیم صراط مستقیم در گذشته

﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى﴾[10] طور سینا هم ترسیم صراط مستقیم در گذشته است.

4.4- توجه به غذای حلال برای سیر در صراط مستقیم

نتیجه اش این می‌شود که ﴿كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ﴾[11] . انسانی که در صراط مستقیم است حلال‌خوار است. طهارت ظاهری و باطنی شرط این راه است.

«اللهم ارزقنا توفیق الطاعة» دعای امام زمان را بخوانید. و دعایی که خدایا باطن ما را هم از حرام و شبهه دور گردان[12]

4.5- طغیان، انحراف از صراط مستقیم

﴿كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَلَا تَطْغَوْا فِيهِ﴾[13] پس معلوم می شود که طغیان انحراف از صراط مستقیم است. ﴿كَلَّا إِنَّ الْإِنسَانَ لَيَطْغَى﴾[14]

﴿يَا أَيُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ﴾[15] انسان در سوره مبارکه حمد مسافری است که سفر او از حق به حق است و روزی او من و سلوی است و وادی او طور ایمن است. در این وادی حرکت می کند.و مخالف این حرکتش طغوی است و موافق این حرکتش تقوی است. ﴿هدی للمتقین﴾[16] است.

4.6- لزوم تقوا داشتن و طغوی نداشتن برای پیمودن صراط مستقیم

سبحان الله. می‌توانیم بگوییم سالک در صراط مستقیم باید مراقب تقوا و طغوا باشد. بله باید مراقب هر دو باشد. طغیان نکند و مراقبت داشته باشد.﴿و لا تطغوا﴾[17] . اگر طغیان آمد غضب می‌آید و اگر غضب بیاید رکود می‌آید و اگر رکود بیاید سفر تعطیل می شود نعوذ بالله. دیگر نمی‌تواند مسافر الی الله باشد. مسافر إلی الشیطان و إلی الهوی می‌شود.

4.7- طغیان در مسیر صراط مستقیم منجر به غضب الهی می شود

﴿فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي﴾.[18] اگر از حدود الهی تجاوز کند خشم الهی به او سرایت می‌کند. در خشم و غضب قرار می گیرد ﴿وَمَن يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوَى﴾ [19] کسی که غضب بر او حلول کند این در هوی قرار می گیرد. اهل هُوی می‌شود. ابزار هویه که برای لحیم کردن است سر به زیر است. دیگر نمی تواند صعود و قیام داشته باشد. نمی‌تواند صفت صراط مستقیم که استقامت و ثبات و مقاومت است را داشته باشد.

4.8- چهار پیش نیاز پیمودن صراط مستقیم

﴿وَإِنِّي لَغَفَّارٌ لِّمَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَى﴾[20] پیش نیاز هدایت در این مسیر این است که انسان باید به غفران برسد. اگر از دیگران گذشت می‌تواند از صراط بگذرد. اگر اهل توبه و انابه و ایمان و عمل صالح بود می‌تواند بگذرد.

این چهار مطلب بعد از طهارت پیش نیاز سیر و سلوک در صراط مستقیم است. گذشت، توبه، ایمان و عمل صالح این چهار مورد که آمد ﴿ثم اهتدی﴾[21] نتیجه‌اش هدایت است. بعد به رضایت الله می‌رسد. آیات را ببینید. اولین مرحله رضایت خدا است تا به رضایت انسان برسد.

5- نقش انابه در طی صراط مستقیم و فرق آن با توبه

و جالب اینجا است که در این پیمایشِ صراط مستقیم، مأمور به ﴿وَمَن تَابَ مَعَكَ﴾[22] هم هست. شاید همین معنی انابه باشد. ﴿وَإِلَيْهِ أُنِيبُ﴾[23] باشد. چون اوبه از توبه بالاتر است. توبه فقط خودش بر می‌گردد. ولی در انابه با اراده برمی گردد و دیگران را هم بر می‌گرداند.

6- ائمه علیهم السلام مهدی و هادی در صراط مستقیم

خودش رونده ای است که هادی می شود. مهتدی ای است که هادی می شود. و اینجا است که گفتیم در صراط مستقیم هادی و مهدی یکی است. و ائمه ما علیهم السلام هم هادی و هم مهدی هستند. و آخرین شان ملقب به لقب شریف المهدی است. و کسی که المهدی عجل الله فرجه الشریف است قطعا خودش راه رفته است.

7- پیروی از هوی مانع پیمودن طریق در صراط مستقیم

﴿إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدَى وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم بَعْدَ الَّذِي جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللّهِ مِن وَلِيٍّ وَلاَ نَصِيرٍ﴾[24] دیگر اینجا هدایت الهی باید او را از هوی باز دارد.

خدای نخواسته این اهواء همان سبل است. ما عرضمان این است که طرق انحرافی هم خارج از نفس پیماینده و سالک و مسافر این ﴿اهدنا الصراط المستقیم﴾ نیست.

8- پیمودن صراط مستقیم با اسماء حسنای الهی

ما می‌بینیم که روایاتی که در زمینه تبیین مصداقی آیه شریفه ﴿اهدنا الصراط المستقیم﴾ هست همه بیان‌گر این است که ﴿وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا﴾.[25]

به هر طرف که رو کنیم خدا در پیش ما است. یعنی اسمای جلالی و جمالی در پیش ما است. یعنی باید خدا را با اسمای حسنی بخوانیم. اسماء الحسنی یعنی ادامه صراط مستقیم.

9- لزوم سرعت و سبقت در صراط مستقیم

﴿فَاسْتَبِقُواْ الْخَيْرَاتِ﴾.[26] اینجا باید هم سرعت و هم سبقت بگیریم.

در این سرعت و سبقت مان باید بگوییم خدایا به ما حرکت و برکت و نورانیت بده. بگوییم خدایا این نعمت را از ما زوال نیاور.

﴿وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا﴾.[27]

10- گستردگی و خطرات صراط مستقیم

خطاب آمده است. ﴿صِرَاطِ اللَّهِ الَّذِي لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ﴾[28] پس صراط مستقیم خیلی گسترده است. عرضش طولانی است و طولش طولانی‌تر از عرضش. و تمام خطرات در این عرض و طول آدم را از چند جهت احاطه کرده است. و پیمودنش هم سخت است. هر لحظه نیاز به مدد و استمداد دارد.

11- همراهان در صراط مستقیم

﴿أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِيِّ﴾[29] کسانی هستند که در این صراط قرار گرفتند و همراه دارند. و این همراهان هم هیچ یک مزاحم یکدیگر نیستند. فقط باید مراقب باشند که: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ﴾.[30] این أنفسکم هم راه است و هم مخالف راه است. هم صراط و هم سبل است.

12- مصادیق صراط مستقیم در روایات

12.1- اهل بیت علیهم السلام

و این نکته بسیار مهمی است که در آیات الهی ما کاملا روشن و مبرهن است ائمه ما فرمودند: « نحن و الله الصراط المستقیم».[31] و قسم هم خوردند.

12.2- امیرالمؤمنین علیه السلام

یا حضرت سر الأنبیاء و المرسلین حضرت امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند «و أنا الصراط».[32]

یا برای علی علیه السلام ائمه دیگر ما فرمودند:

«عَلِيٌّ هُوَ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ».[33]

یا فرمودند: «الصراط المستقیم امیر المؤمنین علی الاطلاق».[34]

پس می‌شود این حرف را گفت که انسان در صراط مستقیم و حرکت و مسافرت از الله به الله از حق به حق از رب العالمین تا مالک یوم الدین هر لحظه باید بگوید مرا درصراط مستقیم یعنی با ولایت قرار بده. من عرضم این است که با ولایت می‌شود صراط مستقیم را پیمود. بدون ولایت صراط مستقیم هیچ قابل پیمایش نیست.

12.3- عمل صالح

لذا وقتی از حضرت امیر المؤمنین علیه السلام سؤال می کنند صراط مستقیم چیست؟ حضرت می فرمایند: «فذلک الطریق الواضح من عمل فی الدنیا عملا صالحا فإنه یسلک علی الصراط إلی الجنة ».[35] خیلی راه روشن است. هیچ تاریکی در آن نیست.

فقط نتیجه اش عمل صالح است. عمل شایسته و صالح عملی که همراه با ولایت باشد.

12.4- معرفت امام علیه السلام

امام صادق علیه السلام فرمودند: «اهدنا الصراط المستقیم یعنی الطریق و معرفة الامام».[36]

امام را بشناسید صراط مستقیم است با امام حرکت کنید با صراط مستقیم حرکت کردید.

می شود گفت حرکت در صراط مستقیم و مسافرت از حق به حق معیت خاصه باری تعالی است. خدا یک معیت مطلقه است که برای همه هست. ﴿وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ﴾.[37] اگر ما با خدا بودیم ﴿وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ﴾.[38] این معیت با متقین و محسنین جایی است که صراط مستقیم تمثل یافته است.

13- تفسیر صراط مستقیم در روایات

13.1- تفسیر اول: پیمودن مسیر محبت خداوند

از امام صادق علیه السلام پرسیدند: این إهدنا الصراط المستقیم چیست؟ فرمودند «ای أي ارشدنا الصراط المستقيم ملازمة للزوم الطریق المؤدی الی محبتک».[39] و برسیم به جنت تو.

و مانع این راه هواهای ما است. هوا در مقابل هدا است. و هدی در مقابل هوی است.

13.2- تفسیر دوم: درخواست توفیق اطاعت در آینده مانند گذشته

امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند: «إهدنا الصراط المستقیم أی ادم لنا توفیقه الذی أطعناک به فی ما مضی من ایامنا حتی نطیعک کذلک فی مستقبل أعمارنا»[40]

ما در گذشته عبد تو بودیم این در آینده هم برای ما باشد. پس صراط مستقیم اینگونه صراط مستقیمی است.

13.3- تفسیر سوم: صراط مستقیم پل بین بهشت و جهنم

ائمه علیهم السلام هم صراط مستقیم هستند هم ابواب صراط مستقیم. و ما اگر به صورت انسانی برسیم که صورت انسانی به سیرت انسانیت است. و سیرت انسانیت امام صادق علیه السلام فرمودند: «هی الطریق المستقیم إلی کل خیر و الجسر الممدود بین الجنة و النار».[41] صراط مستقیم پلی است که انسان از فراز جهنم و نقمات می‌گذرد و به حقیقت جنت می‌رسد. نعوذ بالله از خطرات صراط مستقیم.

13.4- تفسیر چهارم: صراط دنیا و صراط آخرت

مفضل از امام صادق علیه السلام پرسیدم صراط مستقیم چیست؟ فرمودند دو صراط است. صراط در دنیا و در آخرت. صراط در دنیا هو الإمام المفترض الطاعة است. راه امام را بروید. صراط در آخرت آن است که اگر مراقبت نکند ما را جهنمی می‌کند.[42] پس این صراط خیلی عجیب است. دنیا و آخرت را صراط تحت پوشش دارد.

برای همین این صراط در آیات بعدی توصیف شده است. ﴿صراط الذین أنعمت﴾ صراط کسانی که به آنها نعمت دادی پس صراط مستقیم صراط اهل نعمت است.

ان شاء الله در جلسه بعدی وارد خصوصیات این صراط می‌شویم. این صراطی که انسان مسافر از حق به حق است. و دنیا و آخرتش در تحت پیمایش این صراط است. پس جواب این سؤال که از کجا آغاز می شود و به کجا انجام می شود؟ از حق به حق است. در دنیا و آخرت است. صراط مستقیم اینگونه صراطی است.

در دنیا حقیقت صراط امامت و ولایت است و در آخرت هم حقیقت صراط جز جنت چیز دیگری نیست.

﴿يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبَادِي فَادْخُلِي فِي عِبَادِي﴾[43]

پایان صراط مستقیم نه تنها جنت اوصاف که جنت ذات است. و این خیلی چیز مهمی است. ان شاء‌الله اهل هوا نباشیم و اهل هدا باشیم.