درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره(آیه49-50) /تبیین واژگان آیه- جمع و فرق دست خداوند است

﴿وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ ۚ وَفِي ذَٰلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾[1]

﴿وَإِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ﴾[2]

1- همه نعمت ها برای امتحان است

عرض شد نعمت مهمی که در این آیه حضرت حق به بنی اسرائیل و یهودیان تذکر دادند، نعمت آزادی و نجات از آل فرعون است؛ نه نجات مقطعی. درست است که این پیامبران بنی اسرائیل است، ولی دلیل بر عظمت استقلال و آزادی است؛ که در هر زمانی مطلوب است. اینجا خصوصیت آل فرعون مطرح شده ولی در هر زمانی ستمگران آل فرعون هستند.

اینها بدترین عذاب‌ها را داشتند ولی ذات باری تعالی آنها را نجات داد. شاید به ذبح پسران یا استحیای نساء یا نجات، برگردد یا متعلق ذلکم همه باشد.

با توجه به اینکه منجمان خبر ولادت جناب موسی علیه السلام را دادند، و اینکه فرعون را از بین می‌برد، او تعداد زیادی از پسران را کشت، ولی عظمت خدا خود را نشان داد.

صد هزاران طفل سر ببریده گشتتا کلیم الله صاحب دیده گشت[3]

همه نعمت‌ها برای امتحان است. سنت امتحان همگانی است. نقمت هم برای امتحان است. در دید اولیای الهی نقمت هم باطنش جز نعمت چیز دیگری نیست. الهی گمان می‌کردم نقمت بود ولی صد هزار مرتبه شکرت نعمت بود.

امتحان به وسیله شرّ هم می‌شود. بلوی اعم از خیر و شرّ است. ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِّن نَّبِيٍّ إِلاَّ أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ﴾.[4] برای اینکه اشک بشر در آید که اشک برای بشر خوب است. ﴿نَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ﴾.[5]

اگر فردی در نعمت، خود را فانی نکند و در نقمت، خود را نبازد، این انسان موفق است.﴿لَئِن شَكَرْتُمْ لأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِن كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ﴾.[6]

آیه پنجاهم در مقام شکر و ذکر نعمت دیگری برای شکرگزاری بنی اسرائیل است. نعمت غرق آل فرعون و نجات بنی اسرائیل است. با شکافته شدن دریا و نجات طرفداران حضرت موسی علیه السلام و تحقق غرض آل فرعون.

2- تناسب آیات

در آیه قبلی صحبت از آزادی و استقلال بود، اینجا صحبت از نجات از غرق شدن در دریا است. شکافتن از معجزاتی بود که به امر ملکوتی ذات باری تعالی تحقق یافت. دو نتیجه داشت یکی برای آل فرعون که هلاکت بود و دیگری برای مؤمنین و مؤمنات یعنی پیروان حضرت موسی علیه السلام که نجات یافتند. اینجا به نجات یافتگان و غرق شدگان اشاره دارد.

آل فرعون مانند بنی هاشم و آل هارون و آل عمران است؛ که مضاف به مضاف الیهی است که فرعون باشد. فرعون عَلَم نیست؛ گرچه منافات با علم شخصی ندارد. اینها در قرآن قابل دقت است.

3- تبیین و توضیح واژگان

3.1- فرقنا

از ماده فرق است. در اصل جدایی بین شیء می باشد. شکافتن و جدا کردن. برای وضوی کسی که مویش بلند است می‌گویند فرق باز کن چون مو را از هم جدا می‌کند. فلق هم شکافته شدن است. فرق فلق با فرق در این است که فلق در امور جسمانی است ولی فرق اعم از امور جسمانی و معنوی است. از اوصاف قرآن فرقان است. چرا که فارق بین حق و باطل است. اینجا خداوند این نعمت بزرگ را یادآوری می‌کند.

راغب اصفهانی می نویسد: الفَرْقُ يقارب الفلق لكن الفلق يقال اعتبارا بالانشقاق، والفرق يقال اعتبارا بالانفصال.[7]

3.2- بحر

سرزمین واسع و مکان واسع را بحر می‌گویند. آدم وارد در یک علم را متبحر می‌گویند چرا که وسعت نظری و عملی پیدا کرده است. الف و لام برای عهد خارجی است. دریای سرخ است. رود نیل متصل به آن است و رود نبوده است. اشتباهی که می‌شود همین است. بحر وسعت دارد.

صاحب کتاب المفردات می نویسد: أصل البَحْر: كل مكان واسع جامع للماء الكثير، هذا هو الأصل.[8]

3.3- فانجیناکم

فانجیناکم قبلاً آمده است. به صورت باب افعال که لغتش را در آیه قبل گفتیم.

3.4- و انتم تنظرون

در حالی که آل فرعون را غرق کردیم، شما شاهد غرق شدن آنها بودید. این دلیل بر عظمت و خصوصیت انسان‌های شایسته است. اینها نظاره کردند این غرق شدن را.

4- جمع و فرق دست خداوند است

آیه دلیل بر این است که حضرت حق حاکم بر هستی است و نظام هستی در دست اوست. مدبّر و ناظم تمام افلاکیان و زمینیان و صحرا است؛ ﴿وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ﴾؛[9] کلیددار هستی است؛ ﴿لَهُ مَقَالِيدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾.[10] گشاینده اوست. هر کاری بخواهد انجام می‌دهد. ﴿وَسَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا﴾.[11]

این انسان است که باید از این تصرفات باری تعالی وحشتی نداشته باشد؛ چنان که حضرت موسی علیه السلام ﴿لَّا تَخَافُ دَرَكًا وَلَا تَخْشَى﴾[12] بود و از شکافتن دریا نترسید. جمع و فرق دست اوست. فصل و وصل دست اوست. هم خدا شکافنده دریا و هم متصل کننده آن در این آیه است. گفتیم فلق در امور جسمانی و فرق در امور معنوی هم هست. این آیه جواب انا ربکم الاعلی در زبان فرعون است. خدا نشان داد دریا و صحرا در تصرف ما است. شکافته شدن دریا خصوصیات خاص به خودش را دارد. اولین اینکه محصول ضربه عصای موسوی بود. حضرت موسی علیه السلام این کار را کرد. ﴿فَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنِ اضْرِب بِّعَصَاكَ الْبَحْرَ فَانفَلَقَ فَكَانَ كُلُّ فِرْقٍ كَالطَّوْدِ الْعَظِيمِ﴾.[13]

آب روی زمین را فرا گرفته است. آب کنار برود روی آن خشکی است. مانند ظرف آبی که خالی شود خشک است.

5- هر زمانی معراج هست

همه مصائب در دست خدا است. خطر و غیر آن. الآن هم که جهان در مصیبت کرونا گرفتار شده است گویا نفوس موسوی مشرب و موسی مسلک می‌تواند این گرفتاری‌ها را بر طرف کند. وجود نازنین حضرت مهدی موعود موجود علیه السلام این هنر را دارد. عالم نجات می‌یابد. ما قائل به این هستیم که هر زمانی معراج هست. حضرت موسی علیه السلام داشت. رسول اکرم صلی الله علیه و آله داشتند. امروز هم مؤمنین و مؤمنات دارند. باید استغاثه به وجود حضرت حق کنیم.