درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره(آیه48) /بحث جامع در باب شفاعت

﴿وَاتَّقُوا يَوْمًا لَا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئًا وَلَا يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَلَا يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ﴾[1]

1- خصوصیات معاد در آیه

عرض شد بنی اسرائیل پس از اینکه مأمور به ذکر نعمت حضرت حق شدند، و آن نعمت تفضیل و تفضل بر مردم زمان خودشان را داشتند، مأمور به پرهیز از روز معاد شدند. معادی که چهار خصوصیت برای آن ذکر شده است:

    1. هیچ کس کار دیگری را انجام نمی‌دهد. جزاء اعم از عمل سوء و عمل حسن است. نتیجه کار است خوب یا بد. نفسی از نفس دیگر مجازات نمی‌شود.

    2. شفاعتی پذیرفته نمی‌شود. واسطه‌گری در آن روز منفی است. نفی شفاعت مطلقه منافاتی با اثبات شفاعت ندارد. ﴿مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ﴾.[2] انصاب و دوستی‌ها منفی است. ﴿يَأْتِيَ يَوْمٌ لاَّ بَيْعٌ فِيهِ وَلاَ خُلَّةٌ وَلاَ شَفَاعَةٌ﴾.[3]

    3. معادلی پذیرفته نمی‌شود؛ همانند فدیه و جزیه. شفاعت شاید رایگان باشد ولی در عدل انجام کار به عنوان معاوضه است نه مجانی. آن روز مانند کفاره و فدیه قبول نمی‌شود. در دنیا گناهان کفاره و فدیه دارد ولی آنجا خیر. جزیه و فداها و همه چیزهایی که جایگزین کار انسان می‌شود، نفی شده است.

    4. هیچ گونه کمکی به آنها نمی‌شود.

در آیه یک امر مقید است به شیئا و سه امر دیگر مطلق است. شیئا در اینجا دلیل بر این است که نکره در سیاق نفی است و مفید عموم و کلیت است. نظام فردی و خانوداگی و اجتماعی انسان در روز قیامت منسوخ و مسلوب است. نه خانواده می‌تواند نافع باشد نه سرمایه. ﴿يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ* وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ* وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ﴾.[4] هیچ جایگزینی نیست. ﴿يَوْمَ تَأْتِي كُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَن نَّفْسِهَا﴾.[5] ﴿الْأَخِلَّاء يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ﴾؛[6] دوستی‌ها گسسته است تبدیل به دشمنی می‌شود مگر متقین. اگر تقوا بیاید این چهار امر دیگر تحقق می‌یابد. اگر تقوا بود، هم شفاعت هم واسطه‌گری و هم فدیه و عدل و نصرت خواهد بود. تنها متقین هستند که دوستی‌هایشان کارایی دارد.

نتیجه اینکه در آن روز هیچ کمکی و کفالت و ضمانت و حمایتی تحقق نمی‌یابد. نصرت در اینجا به معنای فریادرسی است. به لحاظ ادبی، زمین سرسبز و زنده را، غیث می‌گویند. زمین منصوره یعنی زمینی که باران بهاری آن را آباد کرده باشد. غیث هم باران نرمی است که زمین‌ها را آباد می‌کند. نصر را به معنای پیروزی به کار می‌برند چون انسان در پیروزی سبز و خرم می‌شود.

2- نفی کلی شفاعت باعث نفی جزئی آن نمی شود

می‌توان گفت با توجه به اینکه بیع و خلت و شفاعتی نیست تنها دست حمایت در نظام قیامت، دست حضرت حق است. ﴿یوْمَئِذٍ لَّا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَرَضِيَ لَهُ قَوْلًا﴾.[7] منافات ندارد که نفی کلی شفاعت شود، ولی اثبات جزئی شفاعت با اذن باری تعالی بشود. همان طور که در آن آیه هم متقین استثنا شدند؛ که مورد حمایت و هدایت حضرت حق قرار می‌گیرند.

3- چه کسانی مورد شفاعت خداوند قرار می گیرند؟

در این آیه امر به تقوای بنی اسرائیل و خصلت‌های روز قیامت مطرح شد، سؤال می‌شود چه کسانی مورد شفاعت باری تعالی قرار می‌گیرند؟ جواب: ﴿وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى﴾.[8] تعبیر سنگینی است. کسانی که رضایت از حضرت حق داشته باشند.

4- اقسام رضایت

رضا دو قسم است: رضایی که خدا از انسان راضی باشد، و رضایتی که انسان از خدا راضی باشد. دومی مرحله بالاتری است. رضایت انسان از خدا قوی‌تر و بالاتر است. در این آیه شریفه مبنای فقهی خود را داریم؛ که بنا بر تمثیل است نه تخصیص و تعیین. گرچه بحث رضایت آمده ولی منحصر نیست. در روز ولایت هم همین طور است. کسانی که راضی از حق هستند. به وصف حضرت امیر المؤمنین علیه السلام که مرتضی و مورد رضایت است. حضرت امام رضا علیه السلام هم چنین صفتی دارند.

از گرو‌ه های مورد رضایت، اصحاب یمین هستند. ﴿كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ*إِلَّا أَصْحَابَ الْيَمِينِ﴾.[9] اینها به گروگان گرفته نشده‌اند. ابرار و مقربون به طریق اولی چنین مقامی دارند. در آیات قرآن مقام بالاتری دارند.

5- کسانی که مورد شفاعت قرار نمی گیرند؟

کسانی که اعتقاد به قیامت نداشته باشند و ایمان به شفاعت خدا نداشته باشند، مورد شفاعت قرار نمی‌گیرند.

قَالَ الصَّادِقُ ع‌ مَنْ أَنْكَرَ ثَلَاثَةَ أَشْيَاءَ فَلَيْسَ مِنْ شِيعَتِنَا الْمِعْرَاجَ وَ الْمُسَاءَلَةَ فِي الْقَبْرِ وَ الشَّفَاعَةَ.[10] شفاعت را از اعتقادات شیعه بیان کردند.

6- چه کسانی شفاعت می شوند؟

و اما شفاعتی ففی اصحاب الکبائر ما خلا اصحاب الکفر و الظلم.[11] باید هر لحظه از خدا بخواهیم که مورد شفاعت قرار بگیریم.﴿مَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَلَا شَفِيعٍ يُطَاعُ﴾.[12]

اینجا است که شفاعت از آنِ راضین به قضا و قدر الهی است. شفاعت از آنِ کسانی است که حتی اهل کبائر نیستند نعوذ بالله.

﴿لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا﴾.[13] کسانی که عهد الله را مؤمن باشند.

إذا كان يوم القيامة نشفع في المذنب من شيعتنا ، فأما المحسنون فقد نجاهم الله.[14]

کافر و ناصبی مورد شفاعت قرار نمی‌گیرند. افراد مرضی در دین مورد شفاعت قرار می‌گیرند. کسانی که سادات را اذیت نکرده باشند مورد شفاعت قرار می‌گیرند. دوستان اهل بیت علیه السلام مورد شفاعت هستند.

7- شفیعان قیامت

    • رسول مکرم صلی الله علیه و آله

    • اهل بیت علیهم السلام

    • علما

    • شهدا

    • صلحا

    • قرآن

بعید نیست اعتقادات انسان هم شفاعت کند. چون شفاعت هم‌گامی است و همراهی که نجات می‌دهد.