موضوع: تفسیر ترتیبی (سوره مائده)/آیه 1 /عظمت سوره و وفای به پیمان‌ها

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُم بَهِيمَةُ الأَنْعَامِ إِلاَّ مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَأَنتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللّهَ يَحْكُمُ مَا يُرِيدُ﴾.[1]

1- نکات مقدماتی در مورد سوره‌ی مائدة

1.1- اولین تفسیر بسم الله در سوره مائدة

بسم الله در هر سوره‌ای، خاص به همان سوره است و معنای خاص به همان سوره را دارد؛ اگرچه که الفاظ واحد است، اما معنا متعدد است. و در سوره‌ی مبارکه‌ی مائده، اولین آیه‌ای که شرح آیه شریفه «بسم الله الرحمن الرحیم» است، خطاب به «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ» است.

1.2- زمان نزول سوره‌ی مائدة

آیات و سور قرآنی، زمان و مکان نزول دارند و روایت حضرت علی (علیه‌السلام)، فضای سوره‌ی مائده را این‌گونه بیان می‌کند: «إنما نزلت المائدة قبل أن يقبض بشهرين أو ثلاثة».[2]

سوره‌ی مائده، از آخرین سوره‌هایی است که بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نازل شده است. دو یا سه ماه قبل از رحلت رسول مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، قبل از سفر مکه‌ی حضرت در حجةالوداع، این سوره نازل می‌شود.

1.3- نزول دفعی سوره‌ی مائدة

چند سوره از قرآن است که جمعاً و یک‌دفعه نازل شده، ولی اکثر آیات و سوره‌ها جدا و متفرق نازل شده است و بعداً تجمیع شده است. سوره‌ی مائده، یکی از سوره‌هایی است که به‌صورت یک‌دفعه بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نازل شده است.

1.4- یکی از خصوصیات سوره‌ی مائدة

از کمالات این سوره این است که ناسخ است؛ ولی منسوخ نیست. در روایتی حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «قال كان القرآن ينسخ بعضه بعضا و إنما يؤخذ من أمر رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بأخذه و كان من آخر ما نزل عليه سورة المائدة نسخت ما قبلها و لم ينسخها شي‌ء».[3]

1.5- موضوعات سوره‌ی مائده

عناوینی که در این سوره داریم، اولین آیه‌اش، آیه‌ی وفای به عهد است که بنیان فقه اسلامی و اجتماعی بر این آیه است و بعد آیاتی مطرح می‌شود که مباحث مختلفی از احکام، قصاص، حدود الهی، حلال و حرام الهی و عقاید، به‌خصوص آیه‌ی ولایت، یعنی آیه‌ی: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ﴾[4] و حتی برخی مسائل اخلاقی در این سوره مطرح شده است.

1.6- غُرر آیات (آیات کلیدی) در سوره‌ی مائدة

1.6.1- آیه‌ی اول

غُرر آیات، آیاتی است که تجلی خاصی دارد و حتی گل و میوه و نتیجه‌ی آیات، همین آیات خاص و غرری است و یکی از آیات غرری سوره‌ی مائده، آیه‌ی نخست است که اساس همه‌ی معاملات است.

1.6.2- آیه‌ی دوم

و آیه‌ی بعدی، آیه‌ی ولایت است که یکی از آیات بسیار مهم در آیات قرآن است. ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ﴾.[5]

1.6.3- آیه‌ی سوم

آیه‌ی بعدی، آیه‌ی ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُواْ بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَينِ وَإِن كُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُواْ وَإِن كُنتُم مَّرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاء أَحَدٌ مَّنكُم مِّنَ الْغَائِطِ أَوْ لاَمَسْتُمُ النِّسَاء فَلَمْ تَجِدُواْ مَاء فَتَيَمَّمُواْ صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُم مِّنْهُ مَا يُرِيدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِّنْ حَرَجٍ وَلَكِن يُرِيدُ لِيُطَهَّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[6] است که بیان احکام غسل و وضو و تیمم است.

1.6.4- آیه‌ی چهارم

و آیه‌ی بعدی، ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[7] است که جریان تصدق و صدقه دادن حضرت امیرالمومنین (علیه‌السلام) و انفاق انگشتر ایشان در حال نماز است.

1.6.5- آیه‌ی پنجم

آیه‌ی دیگر که اخلاقیات و عرفانیات را دارد،‌ آیه‌ی ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ لاَ يَضُرُّكُم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾[8] است. حضرت علامه حسن زاده (قدس‌الله‌نفسه‌الزکیة) می‌فرمودند: «آقاجان، امّ‌ معارف اسلامی و اساس معارف قرآنی که معارف دیگر بر آن می‌چرخد، معرفة النفس است». اگر کسی مراقب نفس بود؛ در باقی مسائل هم موفق می‌شود. و آیه‌ی «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ» با همان خطاب «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ» که در اول سوره و در اواسط سوره است، می‌باشد.

آیه‌ی «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ»، یکی از مصادیق آیه‌ی اول سوره‌ی مائده است؛ یعنی وفای به عهد، مصادیق مختلف دارد؛ یکی از آن‌ها معرفت نفس است که از امور مهم قرآنی است.

1.7- محورهای سوره‌ی مائدة از زاویه‌ی دیگر

سوره‌ی مبارکه‌ی مائده بر اساس جهان‌بینی اسلامی و توحید و بر اساس معرفت نفس و بر اساس فقه و فقاهت و عنوان افعال المکلفین که موضوع فقه است، مطرح می‌شود؛ لذا محورهای اساسی سوره‌ی مبارکه‌ی مائده که فضای موضوعی سوره را می‌گوید، عبارت است از: توحید، اسمای الهی، حکومت اسلامی، فقه، ولایت و دستورهای اخلاقی و عرفانی.

1.8- سوره‌های مشابه مائده

در سوره‌های قرآن، سه سوره است که با عنوان «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ» آغاز می‌شود که سوره‌ی مائده، ممتحنه و حجرات می‌باشد، و سوره‌ی مائده که جامع جمیع معارف است، اولین این سوره‌ها است و آخرین سوره حجرات است که مباحث خانوادگی را بیان می‌کند.

1.9- تأثیر زمان و فضای نزول آیات در تفسیر قرآن

زمان و فضای نزول آیات بی‌تأثیر در تبیین تفسیر آیات نیست؛ گرچه که حالا ترتیب نزولی قرآن با ترتیب فعلی منافات دارد که اشکالی ندارد و باید [فضای نزول آیات سوره‌ی مائده را با توجه به اواخر عمر پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در نظر گرفت.]

1.10- فضیلت و ثواب قرائت سوره‌ی مائدة

1.10.1- روایت اول

در برخی روایات در مورد عظمت سوره‌ی مائده آمده است و مرحوم طبرسی در مجمع البیان از امام صادق (علیه‌السلام) می‌آورند که حضرت فرمودند: «نزلت المائدة كملا و نزل معها سبعون ألف ملك».[9] هنگام نزول این سوره، 70 هزار فرشته جبرائیل را همراهی می‌کردند.

1.10.2- روایت دوم

و از فضائل این سوره در روایت از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آمده است: «من قرأ سورة المائدة أعطي من الأجر بعدد كل يهودي و نصراني يتنفس في دار الدنيا عشر حسنات و محي عنه عشر سيئات و رفع له عشر درجات‌».[10] هر کس این سوره را بخواند، چندین برابر تعداد یهودیان و مسیحیان، حسنات برای او ثبت می‌شود.

1.10.3- روایت سوم

و در روایتی از حضرت علی (علیه‌السلام) می‌فرمایند: « من قرأ سورة المائدة في كل يوم خميس لم يلبس إيمانه بظلم و لا يشرك أبدا».[11] قرائت کننده‌ی سوره‌ی مائده در پنج‌شنبه از شرک و بت‌پرستی نجات می‌یابد و همه‌ی این‌ها آثار عملی و فعلی این سوره است.

2- تفسیر آیه‌ی اول

2.1- تغلیبی بودن خطاب «یا أیها الذین آمنوا»

خطاب به ایمان برای افراد در این آیه، خطاب خاص تغلیبی است؛ یعنی به این معنا نیست که خداوند وقتی به مؤمنان خطاب می‌کند و غیر آن‌ها مخاطب نیستند؛ بلکه غیر مؤمنان هم مخاطب آیه هستند، اما از آنجا که مؤمنان مخاطب واقعی هستند و به دستورات عمل می‌کنند، این‌ها مورد خطاب هستند و خود این خطاب، دلیل بر عظمت انسان‌های مؤمن است.

2.2- وجوب عقلی تکلیف بر همه‌ی مکلفین

نظر ما این است که احکام اسلامی، وجوب‌شان عقلی است؛ یعنی هر حکمی از اسلام در هر زمانی بیاید، تمام مکلفین مأمور به آن هستند و ما وفای به عقد در این آیه را تنها منحصر به مؤمنین نمی‌دانیم و همه موظف به انجام آن هستند؛ اما چون انسان‌های برتری هستند که خطاب را می‌گیرند و انجام می‌دهند، اوامر را انجام و نواهی را ترک می‌کنند. اینجا خطاب «یا أیها الذین آمنوا» است.

2.3- اقسام خطابات قرآنی از جهت لفظ آیات

گاهی اوقات خطاب‌های قرآن، عام است؛ مانند:«یا أیها الناس» و گاهی از اوقات خاص است؛ مانند: «یا أیها الذین آمنوا» و گاهی اوقات اخص است؛ مانند «یا أیها النبی».

2.4- مفردات آیه‌ی اول

2.4.1- «ایمان»

ایمان را ایمان می‌گویند، چون فرد، حالت اطمینان و یقین می‌یابد و این اطمینان، او را به یک امنیت می‌رساند. طبق فرموده‌ی امام رضا (علیه‌السلام): «الْإِيمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَانِ»؛[12] ‌ ایمان عقد قلبی، گفتار و انجام است.

2.4.2- «وفا»

وفا، یعنی اتمام و کامل کردن چیزی. و وفا وقتی به کار می‌رود که چیزی کامل شود.[13]

2.4.3- «عقود»

عقود، جمع عقد است. عقد به معنای گره‌زدن و ارتباط است. عرب‌ها طناب‌هایی داشتند که با آن محصولات خود را می‌بستند و به آن عقد می‌گفتند.[14] نسبت عقد و عهد، عموم و خصوص مطلق است؛ یعنی هر عقدی، عهد است، ولی هر عهدی، عقد نیست؛ چرا که عقد، آن معاهده و قرارداد با خصوصیت و تشدید است و عقود در این آیه، جمع محلی به الف و لام است که همه‌ی عقود را شامل می‌شود.

2.4.4- «بهیمة»

«بهیمة» از «بُهم» است و حیوان را بهیمة می‌گویند، چون اهل سخن گفتن نیست؛ برخلاف انسان که اهل سخن است.[15]

2.4.5- «اَنعام»

«اَنعام» از «نُعومَت» است و «نِعمت»، یعنی چیزی که گوارا باشد.[16] «أنعام» و «إنعام» از همین جهت است. حیوانات را أنعام می‌گویند، چون مایه‌ی آرامش انسان هستند. «أنعام» در اصطلاح به حیواناتی می‌گویند که در خدمت انسان هستند.

2.4.6- «یُتلَی»

به خواندن حروف و کلماتی که پشت سر هم بیایند، به آن تلاوت می‌گویند.

2.4.7- «صَید»

«صَید»، مصدر «صادَ» است و به معنی حیوانی است که شکار شده، یا در حال شکار است.[17]

2.4.8- «حُرُم»

«حُرُم»، جمع «حرام» و به معنای «محرّم» است.[18] «جُنُب» به معنای «مُجَنَّب» است. حرام، یک سری حدود و محدودیت است و در مقابل حلال است که محدودیت ندارد.