موضوع: تفسیر سوره مائده/تفسیر آیه 1 /تفسیر بسم الله در سوره مائده

1- تفسیر سوره‌ی مائده

1.1- مقدمه

﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَكُم بَهِيمَةُ الأَنْعَامِ إِلاَّ مَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَأَنتُمْ حُرُمٌ إِنَّ اللّهَ يَحْكُمُ مَا يُرِيدُ﴾.[1]

اولین جلسهٔ سال تحصیلی جدید است. خدا را شاکریم که ما را در محضر قرآن قرار داد. سلام و ارادت به کسانی که در محضرشان هستیم. ان‌شاءالله از سفره‌ی ذات سبحان، یعنی قرآن بهره‌مند شویم. «وَ لَکَ الحَمدُ عَدَدَ کَلِماتِکَ»،[2] «وَ لَكَ اَلْحَمْدُ عَدَدَ كُلِّ نَجْمٍ وَ مَلَكٍ فِي اَلسَّمَاءِ»[3] . در ایامی که متعلق به حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) است، از ذات الهی می‌خواهیم که به واسطه‌ی این ذات الهی که مُمتَحَنَه است، ما را در کنار سفره‌ی رحمت رحمانیه و رحیمیه به واسطه‌ی ایشان مهمان کند. به عدد کلمات خدا، حضرت حق را سپاس‌گزاری می کنیم.

محبت کنید در زندگی سیر و سلوکی‌تان دعاهایی که حاکی از حمد و سپاس الهی است، مانند مناجات شاکرین و دعای عشرات را نهادینه کنید. «سُبْحٰانَ اَللّٰهِ وَ اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ وَ لاٰ إِلٰهَ إِلاَّ اَللّٰهُ وَ اَللَّهُ أَكْبَرُ».[4]

از خدا می خواهیم که ما را در کنار سفره‌ی قرآن، جزو شاکرین قرار دهد.

1.2- نکات کلی در مورد سوره‌ی مائده

بحمد الله رب العالمین در درس تفسیر به سوره‌ی مبارکه‌ی مائده رسیدیم. سوره‌ی مائده از سوره‌های طولانی قرآن است. چهارمین سوره‌ی طولانی است و آخرین سوره از سُوَر مفصلات است. بر اساس ترتیب، پنجمین سوره‌ی قرآن است. بر اساس سیر نزولی قرآن که متفاوت است، 91 امین است. نام مائده به خاطر آیه‌ی 112 و 114 از این سوره است.

1.3- وجه نام‌گذاری این سوره به مائده

حواریون گفتند که ما انصار الله هستیم. این انصار الهی از حضرت عیسی بن مریم (علیه‌السلام)، تقاضای مائده و سفره‌ی آسمانی کردند.﴿قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنزِلْ عَلَيْنَا مَآئِدَةً مِّنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيدًا لِّأَوَّلِنَا وَآخِرِنَا وَآيَةً مِّنكَ وَارْزُقْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾.[5] از این آیه از غرر آیات قرآن است. دعای آن‌ها مستجاب شد.

در آیه‌ی 111 می‌فرماید: ﴿وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُواْ بِي وَبِرَسُولِي قَالُوَاْ آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ﴾.[6] اظهار ایمان و شهادت خداوند به آن.

در آیه‌ی 112 می‌فرماید: ﴿إِذْ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ أَن يُنَزِّلَ عَلَيْنَا مَآئِدَةً مِّنَ السَّمَاءِ قَالَ اتَّقُواْ اللّهَ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ﴾.[7] آیا خدای شما توانایی دارد که بر ما سفره‌ی آسمانی نازل کند؟ حضرت عیسی (علیه‌السلام) فرمودند: «شما تقوای الهی داشته باشید؛ اگر مؤمن هستید». ایمان، بستر تقوا است و هر دو، بستر نزول آیات و مائده است. قرآن خودش، خود را تایید می‌کند؛ چنان که مشهور است: «القرآنُ یُفَسِّرُ بَعضُه بَعضاً».[8]

در آیه 113 می‌فرماید: ﴿قَالُواْ نُرِيدُ أَن نَّأْكُلَ مِنْهَا وَتَطْمَئِنَّ قُلُوبُنَا وَنَعْلَمَ أَن قَدْ صَدَقْتَنَا وَنَكُونَ عَلَيْهَا مِنَ الشَّاهِدِينَ﴾.[9] ما می‌خواهیم از این سفره استفاده کنیم؛ هرچند که می‌دانیم واقعیت دارد.

بعد حضرت عیسی بن مریم (علیه‌السلام) فرمودند: ﴿قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنَا أَنزِلْ عَلَيْنَا مَآئِدَةً مِّنَ السَّمَاءِ تَكُونُ لَنَا عِيدًا لِّأَوَّلِنَا وَآخِرِنَا وَآيَةً مِّنكَ وَارْزُقْنَا وَأَنتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾.[10]

1.4- افضلیت دعا بر تلاوت قرآن

جالب اینجاست که در محضر امام صادق (علیه‌السلام) صحبت شد که قرآن بخوانیم، یا دعا؟ فرمودند: دعا افضل است؛ عن معاوية بن عمار، قال: «قلت لأبي عبدالله (عليه‌السلام): رجلان إفتتحا الصلاة في ساعة واحدة، فتلا هذا من القرآن، فكانت تلاوته اكثر من دعائه، ودعا هذا فكان دعاؤه اكثر من تلاوته، ثم انصرفا في ساعة واحدة، أيهما افضل؟ فقال: «كل فيه فضل، كل حسن» قال: قلت: قد علمت ان كلا حسن وان كلا فيه فضل، فقال: «الدعاء افضل، أما سمعت قول الله تبارك وتعالى: ﴿وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ﴾. هي والله العبادة».[11] نکته‌ی مهمی است. دعا بالاتر است؛ به خاطر این است که دعا، مرحله‌ی دوم تعین و تمثل قرآن است. حضرت نفرمودند که قرآن کجا و آیات آن کجا؟ قرآن، آیات نازله است و دعا، آیات صاعده است؛ یعنی آیات قرآن بر جان می‌نشیند و زبان مقال دارد و می‌گوید. گفته است. دعا آن چیزی است که انسان به آن نیاز دارد.

در وجه تسمیه‌ی سوره‌ی مائده می‌گوییم که سیر صعودی و نزولی آیات را باید توجه کرد. حواریون و خواص، تقاضای مائده کردند و جناب عیسی بن مریم (علیه‌السلام) هم تقاضای این‌ها را منعکس کرد. زبان حال تبدیل به زبان مقال شد. حال جناب عیسی بن مریم (علیه‌السلام)، سفره را طلب کرد که برای اول و آخر عید باشد.

1.5- سوره‌ی مائده، سوره‌ی ولایت

ان‌شاءالله در آیات آینده‌ی این سوره برسیم. عرض من این است که مائده، همان ولایت است. سفره‌ی خاص است. عید برای اول و آخر است. جهان و آنچه در آن است و در دو جهان است، به اِشراف مائده‌ی ولایت اداره می‌شود. این است که عید می‌شود و همه را به خدا و فطرت و حقیقت برمی‌گرداند. وقتی برگشت، رزق می‌شود. جناب عیسی بن مریم (علیه‌السلام) می‌رفتند به خاتمیت برسند. ﴿وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِن بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ﴾.[12] اینجا تقاضای حواریون، یک نعمت دائمه و مستمره بود. نعمتی که اِشراف بر دنیا و آخرت داشته باشد. این تقاضا مستجاب شد. سوره‌ی مائده نازل شد.

1.6- نام‌های دیگر سوره‌ی مائده

نام‌های دیگری برای این سوره گفتند: عقود، مُنقِذَة،[13] اخیار،[14] وفاء.

وفای به عقد در اول این سوره است.

1.7- معنای «بسم الله الرحمن الرحیم» در سوره‌های قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم در هر سوره، خاص به آن سوره است؛ گرچه این آیه به لحاظ لفظ، تکراری است و 114 بار تکرار شده است. بسم الله الرحمن الرحیم، همانند شکل مخروط است که رأس و قاعده‌ای دارد که نسبتش یکی است. بسم الله در قرآن نیز همین‌طور است. بسم الله در اول سور قرآن، مجمل آیات بعدی است و مجمل شده‌ی آیات قبلی است. بسم الله، گزیده‌ی همه‌ی آیات شریفه‌ی قرآن است. عرض ما این است که بسم اللهی که در صدر سوره‌ها است، آیه‌ی آخر هر سوره و آیه‌ی اول سوره‌ی بعدی، تفسیر آن است. اولین نقطه‌ی تفصیلی سوره‌های بعدی است.

1.8- معنای «بسم الله الرحمن الرحیم» در سوره‌ی مائده

با توجه به سوره‌ی مائده، عرض ما این است که با ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ﴾،[15] بسم الله، تفسیر و تفصیل می‌یابد. اجمالش در سوره‌ی نساء که سال گذشته خواندیم، این است: ﴿وَاللّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾.[16] آخرین تفصیل و تفسیر بسم الله در سوره‌ی نساء این است. 120 آیه‌ی سوره‌ی مائده، 120 منزل از منازل تفسیری سوره‌ی مائده است. آخرین آیه‌ی سوره‌ی مائده، این است: ﴿لِلّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا فِيهِنَّ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾.[17] آخرین تفسیر آیه‌ی بسم الله در سوره‌ی مائده، آیه‌ی 120 است. طبق برهان، عرفان و قرآن که این سه از یکدیگر جدایی ندارند، هستی و همه‌ی عوالم آینده بر اساس دو وصف علم و قدرت اداره می‌شود. این «هو» در اینجا، یعنی آیه‌ی 120 هم ضمیر نیست؛ بلکه اسم است. اهل عرفان، واسطه‌ی تمام برهان‌ها را علم یا قدرت قرار می‌دهند. این دو، نماد عزت و عظمت حضرت حق است.

مائده و بسم الله در سوره‌ی مائده، واسطه‌ی در علم در آیه‌ی آخر سوره نساء و قدرت در آیه‌ی آخر سوره‌ی مائده و جامع این دو وصف است. واسطه‌ی بسط و اجمال و قبض این دو وصف است. اولین نقطه‌ی شروع هم، «أوفوا بالعقود» است.

برای اینکه حالات‌مان به تفسیر انفسی باز شود، ذکر بسم الله الرحمن الرحیم را زیاد یاد کنید. تمام عوالم، تحت اشراف این آیه است.

1.9- خاطره‌ای از علامه حسن‌زاده (رحمه‌الله) در شروع روز با بسم الله

در محضر حضرت استادم، حضرت علامه حسن‌زاده - جانم به قربان‌شان - بودم. گفتم: «اللهم إنی أصبحت بنعمتک و عافیتک و خیرک و برکاتک». «بِنِعمَتِكَ أصبَحتُ وأمسَيتُ».[18] در اول صبح، آغاز کارها با چه باشد؟ فرمودند: «آغاز کارها با بسم الله الرحمن الرحیم باشد. به عدد حروف بسم الله الرحمن الرحیم که 19 حرف است، باشد. در اول صبح، 19 بار تکرار کنید. اگر در حال وضو گرفتن باشد، بهتر است». امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: «وأيما مؤمن قرأ في وضوئه (إنا أنزلناه في ليلة القدر) خرج من ذنوبه كيوم ولدته أمه»؛[19] در هنگام وضو، سوره‌ی قدر را با بسم الله بخوانید.