درس تفسیر استاد هادی عباسی‌خراسانی

موضوع: تفسیر سوره نساء/تفسیر آیه ۷۷ /بهانه‌های منافقان در هنگام صلح و جنگ

1- تفسیر آیه 77

﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّواْ أَيْدِيَكُمْ وَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ إِذَا فَرِيقٌ مِّنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَقَالُواْ رَبَّنَا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْلا أَخَّرْتَنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ قُلْ مَتَاعُ الدَّنْيَا قَلِيلٌ وَالآخِرَةُ خَيْرٌ لِّمَنِ اتَّقَى وَلاَ تُظْلَمُونَ فَتِيلًا ﴾.[1]

1.1- ارتباط این آیه با آیات قبل

قتال مؤمنین، فی‌سبیل‌الله و قتال کفار در سبیل طاغوت بود. خدای متعال فرمود که کید شیطان، ضعیف و یاری خدا، قوی است. در این آیات، دربارهٔ افرادی سخن می‌گویند که دربارهٔ قتال و جهاد، شایعه پخش می‌کنند و مردم را منصرف از آن می‌کنند.

1.2- معنای «کف»

«آیا نگاه نمی‌کنی و نمی‌اندیشی دربارهٔ کسانی که می‌گویند دست‌هایتان را باز دارید». «کَفّ» به معنای اعراض‌کردن از چیزی و باز داشتن است. کف دست هم خیلی از آسیب‌ها را از انسان باز می‌دارد و به همین جهت آن کف گفته می‌شود. [2]

1.3- نماز و زکات، اصلاح‌کنندهٔ افراد

«به آنها گفته می‌شود از جنگ دست بردارید و اقامهٔ نماز و ایتای زکات داشته باشید». کسانی که مزاحمت برای مسلمانان دارند، اگر دست بردارند، شاید با نماز و زکات اصلاح شوند. این‌ها مردم‌آزار نیستند.

نماز، نماد مسائل فردی و سیر و سلوکی است و زکات، نماد مسائل اقتصادی است و به معنای زکات مالیِ تنها نیست؛ بلکه یعنی آنچه اضافه بر حالات خود دارند، به دیگران بپردازند که از این حالات، علم هم جزو «آتوا الزکاة» است.

1.4- ترس منافقان از جهاد

زمانی که به جهاد دعوت می‌شوند، عده‌ای از این‌ها آن‌قدر ترس آنها را فرامی‌گیرد که مانند ترس از خدا و بلکه بیشتر می‌ترسند. ﴿الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلَا يَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ وَكَفَى بِاللَّهِ حَسِيبًا﴾.[3] عوض ترس از خدا این‌ها از دیگران می‌ترسند و صحبتشان این است که چرا جنگ را برای ما واجب کردی؟! جنگ برای ما سنگینی می‌کند! ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انفِرُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأَرْضِ أَرَضِيتُم بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الآخِرَةِ إِلاَّ قَلِيلٌ﴾.[4] تابستان می‌گویند گرم است و زمستان سرد است. ﴿فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلاَفَ رَسُولِ اللّهِ وَكَرِهُواْ أَن يُجَاهِدُواْ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَقَالُواْ لاَ تَنفِرُواْ فِي الْحَرِّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَّوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ ﴾.[5] بهانه‌های بنی‌اسرائیلی می‌آورند، تا شاید زمان جنگ را به تأخیر بیندازند.

1.5- تدافعی بودن جنگ‌های اسلام

در مکه خیلی مسلمانان در اذیت بودند و درخواست جنگ داشتند، ولی باید صبر می‌کردند؛ به این خاطر که اسلام نوپا بود و احتمال پیروزی اسلام کم بود؛ ولی در مدینه در موقعی که تشکیل حکومت شد، دستور جنگ‌ها اعلام شد؛ البته اکثر جنگ‌های اسلام در آن زمان، تدافعی بوده است، نه تهاجمی، و معمولاً آغازگر نبودند. برخی بزرگان هم‌نظرشان این است که در اسلام، جنگ ابتدایی نداریم و جنگ دفاعی داریم.

1.6- تقوا، بهترین متاع برای آخرت

«یا رسول‌الله! به این‌ها بگو هر فرصتی که به این‌ها بدهیم، در دنیا هستید و متاع و رفاه و آسایش دنیا کم است و آخرت برای کسانی که پرهیز دارند، بهتر است». آخرت، یعنی عالم دیگر غیر از این دنیا؛ [در نتیجه] هم برزخ و هم قیامت آخرت می‌باشند. [6]

و تقوا هم که بیان شده، دارای مراتب است و مقول به تشکیک است، نه اینکه یک‌مرتبه داشته باشد. هر کسی در هر نقطه‌ای و جایی با هر وضعیتی که باشد، تقوا همراه اوست و تقوای هر شخصی، به‌حسب خودش است. تقوای ایام کودکی، همان مسائلی است که والدین می‌گویند که مراقب خودت باش. مراقبت کودکی را معلم و مربی و والدین به عهده دارند و بعد بزرگ که شدند، دست خودشان است، امام سجاد (علیه‌السلام) در مناجات خود می‌گویند: «خدایا همان‌طور که در کودکی مرا مراقبت کردی، در بزرگی هم مراقبت و محافظت کن». [7]

تقوا محدودیت نیست؛ بلکه مصونیت است و انسان در تمام مراحل به تقوا نیاز دارد. هرچه دیدوبازدید و برخورد انسان بیشتر باشد، تقوایش باید بیشتر باشد. علما و امرا و حاکمان باید تقوایشان بیشتر باشد، و در هر جایی که انسان به نعمتی می‌رسد، باید تقوای آن مرحله را رعایت کند.

1.7- معنای «فَتیل»

«فَتیل»، نخ پشت دانهٔ خرما، یا شیار آن است که به آن توجه نمی‌شود و «فَتیل» به نخ‌هایی می‌گویند که پیچیده می‌شود و دور انداخته می‌شود و ارزش ندارد. [8] و «فَتیله» هم از همین «فَتیل» است. قدیم نخ‌هایی که مصرف پوشاک نداشت، برای چراغ‌های نفتی و روغنی استفاده می‌کردند. در این آیه خداوند می‌فرماید: «به‌قدر یک فَتیل هم به آنها ظلم نمی‌شود و جهاد، ظلم بر آنها نیست».

1.8- خلاصهٔ آیه

از این آیات استفاده می‌شود که نباید برای جهاد، چون‌وچرا داشته باشیم، نسبت به نماز و زکات هم باید مراقبت داشته باشیم، نباید ترس و وحشتی از دشمنان اسلام داشته باشیم، خشیت باید از خدا باشد، توجه به دنیا هم نباید داشت، آخرت، ظاهری به نام دنیا دارد و دنیا، باطنی به نام آخرت دارد، باید توجه به آخرت داشت، تقوای تمام مراحل را باید رعایت کرد و به‌قدر سر سوزنی، نباید ظلم کرد.