درس تفسیر استاد هادی عباسی‌خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره آل عمران)/آل عمران آیات172الی177 /قضیه استجابت خداوند و رسول صلی الله علیه و آله

﴿الَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِلّهِ وَالرَّسُولِ مِن بَعْدِ مَآ أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُواْ مِنْهُمْ وَاتَّقَواْ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾

﴿الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ﴾

﴿فَانقَلَبُواْ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَفَضْلٍ لَّمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَاتَّبَعُواْ رِضْوَانَ اللّهِ وَاللّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ﴾

﴿إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءهُ فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ﴾

﴿وَلاَ يَحْزُنكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَن يَضُرُّواْ اللّهَ شَيْئًا يُرِيدُ اللّهُ أَلاَّ يَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِي الآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾

﴿إِنَّ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الْكُفْرَ بِالإِيمَانِ لَن يَضُرُّواْ اللّهَ شَيْئًا وَلهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[1]

1- قضیه استجابت خداوند و رسول صلی الله علیه و آله

﴿الَّذِينَ اسْتَجَابُواْ لِلّهِ وَالرَّسُولِ مِن بَعْدِ مَآ أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُواْ مِنْهُمْ وَاتَّقَواْ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾؛ بعد از جنگ احد غزوه حمراء الاسد بود که جنگی نبود ولی پیروز شد. بعد از جنگ احد پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند دفاع کنیم و پاسخ کفار و مشرکین مکه را بدهیم. وحی شد به ایشان و دستور دادند در صحراء حمراء الاسد بوته‌های خار را روشن نگه دارند. کفار و مشرکین که در حال بازگشت به مکه بودند و تصمیم داشتند به مکه حمله کنند، گمان کردند جمعیت زیادی هستند.

کسانی که اجابت کردند برای خدا و رسول صلی الله علیه و آله بعد از جراحت‌های جنگ احد و در غزوه حمراء الاسد شرکت کردند و به شایعات گوش نکردند، برای آنانی که اهل احسان و تقوا هستند، اجر عظیمی است. امر احسان و تقوا را باید در زندگی نهادینه کنیم.

﴿الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ﴾؛ الذین وصف للذین احسنوا یا بدل آن است. کسانی که احسان و تقوا داشتند، اینگونه هستند. ناس کسی است که گفت کفار جمع شدند دوباره برگردند و به مدینه حمله کنند. شایعه پخش کرد و مردم را ترساندند. با فواصل مختلف آتش روشن کردند و گمان کردند جمعیت زیادی است، ترسیدند و کفار فرار کردند. خبررسان‌ها گفتند مردم برای شما جمع شده‌اند و بترسید از آنها ولی مسلمانان ایمانشان اضافه شد و گفتند خدا برای ما کافی است و خدا بهترین وکیل است.

2- خاصیت ذکر حسبنا الله و نعم الوکیل

حسبنا الله و نعم الوکیل از اذکاری است که ائمه علیهم السلام بسیار سفارش می‌کردند. وقتی خطری شما را دنبال می‌کند یا مسأله‌ای شما را محزون می‌کند این آیه را زیاد بگویید.

حسبک الله و من اتبعک من المؤمنین را خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود. از توصیه‌های حضرت علامه حسن زاده رحمه الله این بود که این آیه حسبنا الله و نعم الوکیل را بگویید. ﴿وَلِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾؛[2] جنود الهی فرشته‌ها هستند که با این اذکار جذب انسان می‌شوند و او را تنها نمی‌گذارند.

3- محدوده توکل

در اینکه محدوده توکل چقدر است باید بگوییم به معنای رها کردن اسباب نیست. در این جنگ ابزار جسمانی را هم فراهم کردند. صحراء حمراء الاسد در مسیر راه مکه و مدینه است.

4- نتیجه جلب رضایت خداوند متعال

﴿فَانقَلَبُواْ بِنِعْمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَفَضْلٍ لَّمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَاتَّبَعُواْ رِضْوَانَ اللّهِ وَاللّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ﴾؛ گروه مؤمنان با نعمت الهی برگشتند و با برتری‌ای که هیچ گونه ناراحتی و گزندی به آنان نرسید. جنگی نکردند و با پیروزی برگشتند. اینها پیروی از رضایت الهی کردند. با چند چیز برگشتند: نعمت، تفضل و رضوان الهی. و خداوند دارای فضل عظیمی است. اسماء الهی مرتبط با آیات الهی و مطالب به کار برده می‌شود. سنخیت اسماء الهی در آیات بحثی است؛ به خصوص اسماء مرکب خداوند.

5- انواع خوف

﴿إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ أَوْلِيَاءهُ فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ﴾؛ این شیطان است که شما را از اولیائش و بزرگانش می‌ترساند. از اولیای شیطان نترسید و از منِ باری تعالی بترسید. خوف الله مهم است. اگر مؤمن هستید. خوف مذموم داریم که از شیطان و عوامل آنها است و خوف ممدوح خوف از خداست. این دو ترس دوشادوش هم حرکت می‌کردند. منافقان و کفار ترس از شکست‌ و اموری دنیوی دارند. آنان که مؤمن هستند ترس از خدا دارند.

6- عدم آسیب کفر کافران به مؤمینن

﴿وَلاَ يَحْزُنكَ الَّذِينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ إِنَّهُمْ لَن يَضُرُّواْ اللّهَ شَيْئًا يُرِيدُ اللّهُ أَلاَّ يَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِي الآخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾؛ معمولاً آدم‌ها غمناک گذشته و نگران آینده هستند. خداوند می‌فرماید حزن نیز نداشته باشید. ناراحت نشوید از کسانی که سبقت در کفر گرفتند و اولیای شیاطین هستند. اینها هیچ ضرری به خداوند نمی‌رسانند. هزاران سرعت در کفر آسیبی به مؤمنین نمی‌رسد. خداوند اراده کرده است که برای این کفار هیچ حظی در آخرت قرار ندهد. حظ در آخرت برای انسان‌های مؤمن است. کفار در دنیا برتری و در آخرت بهره‌وری ندارند. برای اینها عذاب بزرگی است. در برابر سرعت در کفر آنها، عذابشان هم بزرگ است.

7- عدم ضرر کفر کافران به خداوند متعال

﴿إِنَّ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الْكُفْرَ بِالإِيمَانِ لَن يَضُرُّواْ اللّهَ شَيْئًا وَلهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾؛ کسانی که کفر را به ایمان تبدیل کردند و خریدار کفر بودند، هیچ ضرری به خدا نمی‌رسانند و عذاب دردناکی دارند. عذاب عظیم یعنی فراگیر، الیم یعنی دردناک؛ یکی کمیت است و یکی کیفیت. آنجا سرعت کفر بود و گسترش کفر و اینجا کیفیت است که ایمان را به کفر تبدیل می‌کنند. منافقان هم جزو کفار هستند. کافر واقعی و مؤمن ظاهری هستند.

این آیات همه دلیل بر این است که باید راه را با دقت و توکل انتخاب کنیم و ادامه دهیم. دو ذکر است که بسیار مورد توصیه است: افوض امری الی الله ان الله بصیر بالعباد، دیگری حسبنا الله و نعم الوکیل. برخی از ائمه علیهم السلام این اذکار را بر نگین انگشتر داشتند.