درس تفسیر استاد هادی عباسی‌خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره آل عمران)/آل عمران آیات165الی169 /مقام عندیت پاداش شهدا

﴿أَوَلَمَّا أَصَابَتْكُم مُّصِيبَةٌ قَدْ أَصَبْتُم مِّثْلَيْهَا قُلْتُمْ أَنَّى هَذَا قُلْ هُوَ مِنْ عِندِ أَنْفُسِكُمْ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾

﴿وَمَا أَصَابَكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ فَبِإِذْنِ اللّهِ وَلِيَعْلَمَ الْمُؤْمِنِينَ﴾

﴿وَلْيَعْلَمَ الَّذِينَ نَافَقُواْ وَقِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْاْ قَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَوِ ادْفَعُواْ قَالُواْ لَوْ نَعْلَمُ قِتَالًا لاَّتَّبَعْنَاكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلإِيمَانِ يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِم مَّا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ﴾

﴿الَّذِينَ قَالُواْ لإِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُواْ لَوْ أَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُوا عَنْ أَنفُسِكُمُ الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ﴾

﴿وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاء عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾[1]

1- مراد از اصاب

﴿أَوَلَمَّا أَصَابَتْكُم مُّصِيبَةٌ قَدْ أَصَبْتُم مِّثْلَيْهَا قُلْتُمْ أَنَّى هَذَا قُلْ هُوَ مِنْ عِندِ أَنْفُسِكُمْ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾؛ اصاب از صوب است به معنای رسیدن به مطلبی که واقعیت داشته باشد. اصاب رسیدن به آن مطلب است چه حق یا باطل باشد؛ خوشحال کننده یا ناراحت کننده. مصیبت را مصیبت گویند چون به انسان می‌رسد. مصیبت در قرآن اعم از شر و خیر است؛ ولی در اصطلاح مردم امر ناگوار است. اصابت هم به همین جهت است، یعنی رسیدن به هدف.

2- شکست در جنگ احد نتیجه عدم تبعیت از پیامبر

آیا هر گاه به شما آسیبی رسد در صورتی که دو برابر آن آسیب را به دشمنان رساندید (باز از روی تعجب) گویید: این از کجاست؟ بگو: این مصیبت از دست خود کشیدید، همانا خدا بر هر چیز تواناست. از آیاتی است که دلیل بر اختیار انسان است. سال‌ها جنگ احد را در مدینه تحلیل می‌کردند و منافقان سوء استفاده می‌کردند. در جنگ احد فرمایش‌های آقا رسول الله صلی الله علیه و آله را پیاده نکردند و به مشکل خوردند. نظر رسول خدا صلی الله علیه و آله هم این نبود که در بیرون شهر بجنگند، ولی چون مشورت کردند و نظر اکثر بر این بود قبول کردند.

خدا بر هر چیزی توانا است. هرچند آیات راجع به جنگ احد است ولی برداشت آیات خاص به آن نیست. شأن نزول منافات با عمومیت آیه ندارد.

﴿وَمَا أَصَابَكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ فَبِإِذْنِ اللّهِ وَلِيَعْلَمَ الْمُؤْمِنِينَ﴾؛ آنچه به شما رسید در روز جنگ به اذن خدا بود و تا مؤمنین بدانند.

3- منافق و تعبیر از آن در آیه

﴿وَلْيَعْلَمَ الَّذِينَ نَافَقُواْ وَقِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْاْ قَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَوِ ادْفَعُواْ قَالُواْ لَوْ نَعْلَمُ قِتَالًا لاَّتَّبَعْنَاكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلإِيمَانِ يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِم مَّا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ﴾؛ نفاق به راه‌های زیرزمینی می‌گویند. موش‌های صحرایی دو راه درست می‌کنند و یکی را به ظاهر می‌بندند. موقع حمله دشمن از آنجا بتوانند فرار کنند. کشاورزها گاهی آب می‌ریزند داخل لانه‌های آنها می‌آید از آن سو خارج می‌شوند. منافق پنهان‌کاری دارد. منافقان چهره ظاهری و باطنی دارند. وقتی به آنها می‌گویند بیایید؛ تعالوا: وقتی کسی در بلندی است و کسی را صدا می‌زند یعنی بیایید. هلموا هم یعنی بیاید. می‌گوییم بیایید در راه خدا قتال کنید. دشمن را دفع کنید. می‌گویند ما اگر جنگی را بدانیم از شما پیروی می‌کنیم. این به حسب ظاهر است. اینها امروز به کفر از ایمان نزدیک‌تر است. این آیه منافق را مانند کافر می‌داند. تا جنگ شروع می‌شود از آنها خبری نیست. بهترین تعریف برای انسان‌های دو چهره را فرمود: یقولون بافواههم ما لیس فی قلوبهم. در اقسام مردم در سوره مبارکه بقره گفتیم؛ مؤمن و منافق و کافر داریم. منافق و کافر ملحق به هم می‌شود.

خدا به آنچه آنها کتمان می‌کنند آگاه است. در واقع و زبان دو جور حرف می‌زنند.

4- محاجه منافقین با شهدای احد

﴿الَّذِينَ قَالُواْ لإِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُواْ لَوْ أَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُوا عَنْ أَنفُسِكُمُ الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ﴾؛ اخوان را اخوان می‌گویند چون مثل انسان است. کسانی که نشسته‌اند در خانه خود و می‌گویند به امثال خود و دوستان و بستگانشان که اگر از ما اطاعت می‌کردید کشته نمی‌شدید. برای جنگ احد رفتید، گفتیم در این جنگ شرکت نکنید. خداوند می‌فرماید شما اگر می‌توانید مرگ را از خود رفع کنید. اجل آن است که مدت دارد و بیاید می‌رود.

گر نگه دار من آن است که من می‌دانم    شیشه را در بغل سنگ نگه می‌دارد[2]

شما اگر راست می‌گویید مرگ را از خود دور کنید.

5- جواب محاجه منافقین

﴿وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاء عِندَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾؛ از آیاتی که دلیل بر این است که تکامل در برزخ نیز هست، همین آیه است. گمان نکنید کسانی که در راه خدا کشته شدند مرده‌اند. این جواب منافقان است. مقتول در جنگ احد و همه شهدا مرده نیستند. با اموات دیگر تفاوت دارند؛ ایثار جان را انتخاب کردند.

6- مقام عندیت پاداش شهدای در راه خدا

اینها عند ربهم یرزقون هستند. مقام عندیت مقام خاصی است. اگر انسان به این مقام برسد، از گردونه موت اجباری خارج می‌شود و انتخاب مرگ به دست خودش است. دیگران منتظرند مرگ سراغ آنها بیاید، ولی آنها سراغ مرگ می‌روند.