درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره آل عمران)/سوره آل عمران(آیات1و2) /عنوان آل عمران و شأن نزول و فضیلت تلاوت سوره آل عمران

﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ﴾

﴿الم﴾[1]

﴿اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ﴾[2]

1- عنوان آل عمران

عنوان آل عمران تنها یک بار در قرآن به کار رفته است؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَىٰ آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾.[3]

عمران سه بار به کار رفته است. مشترک بین پدر حضرت موسی و پدر حضرت مریم است. اینجا مراد فامیل حضرت مریم س.. است. سوره آل‌عمران بعد از سوره بقره و سوره اعراف، یکی از بزرگ‌ترین سوره‌های قرآن است. 200 آیه دارد. آیه آخر یعنی ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾،[4] عصاره این سوره است. قرآن با اجمال شروع می‌کند و شرح می‌دهد و بعد دوباره خلاصه و عصاره آن را بیان می‌کند.

2- اثر فقهی بسم الله

آیه شریفه بسم الله جزو این سوره است. همه فقها معتقدند اگر کسی بسم الله را در نماز به نیت سوره‌ای گفت و بعد خواست سوره دیگری را بخواند، باید بسم الله را اعاده کند. اثر فقهی دیگر بسم الله در سور عزائم است. اگر جزو سوره دانستیم و کسی عذر داشت بسم الله این سوره را هم نمی‌تواند بخواند. حکم دیگر هم در نماز آیات است. اگر تقسیم سوره به 5 آیه انجام ‌شود، می توان بسم الله را یک بخش قرار داد؛ مانند خواندن سوره توحید که با بسم الله 5 بخش می‌شود.

3- بسم الله جزو سوره است

بسم الله الرحمن الرحیم در صدر سوره‌های قرآن اجمال مطالب آن سوره‌ها است. تصحیح کتاب مجمع البیان توسط علامه شعرانی که در محضر علامه حسن زاده قدس الله نفسه الزکیه خواندیم تنها نسخه‌ای بود که بسم الله شماره آیه خورده بود. این دقت را داشتند. این نظریه را در تصحیح رعایت کردند. حضرت علامه نیز بر همین نظر تأکید داشتند. بسم الله مشترک لفظی است. لفظ واحد است ولی معانی متعدد است.

4- مراد از الم

در ابتدای سوره مبارکه بقره چند روزی درباره حروف مقطعه بحث کردیم. اسمای اولیاء و انبیای الهی یا اسمای الهی یا رموز معرفتی می باشد. همه اینها را شامل می‌شود و قابل جمع است. از امام صادق علیه السلام روایت شده است که درباره معنای الف لا میم سوره آل عمران فرمودند: انا الله المجید.[5] الف اشاره به انا، لام اشاره به الله و میم اشاره به اسم شریف مجید دارد. نخستین تفسیر و بیان کریمه بسم الله الرحمن الرحیم در هویت و الوهیت و مجد باری تعالی تحقق می‌یابد. به نام خداوندی که رحمن و رحیم است و خداوندی که هویت و الوهیت دارد و مجد و عظمت برای اوست.

5- غرر سوره آل عمران

مطلب دیگر اینکه در برخی سور غرر آیات وجود دارد. غرر جمع غُرّه است به سفیدی پیشانی اسب‌ها می‌گویند. به خصوص اسب‌های مسابقه که آنها را جدا می‌کند. درخششی دارند. برخی آیات الهی غرر هستند و درخشش دارند. در سوره بقره آیت الکرسی غرر بود. در سوره آل عمران هم چنین آیاتی هست. یکی دومین آیه است. بیان دیگری است برای آیه شریفه بسم الله الرحمن الرحیم.

6- توصیف لا اله الا هو

برخی اهل معرفت نظرشان این است که یکی از ذکرهایی که حیات قلب می‌دهد به نظر برخی بزرگان ذکر یا حی و یا قیوم و این آیه شریفه است. الله اسم جامع خداوند است. لا اله الا هو فرمود، نه لا اله الا الله. لا اله الا الله الوهیت باری تعالی را اثبات می‌کند ولی لا اله الا هو هویت باری تعالی را اثبات می‌کند. هویت بر الوهیت غلبه دارد. برخی اسما و صفات جنبه عمومیت و کلیت دارند و برخی خصوصیت. الله اسم جامع جمیع اسماء و صفات است. الله طالب اسم محیط است. هو بدون اطلاق و تقیید است. خود اطلاق هم قید است.خود احاطه و اطلاق هم قید است. در هویت بدون قید است حتی قید اطلاق.

در سوره مبارکه توحید که شناسنامه باری تعالی است هو بر الله و احد و صمد که اوصاف سلبی و ایجابی است مقدم شده است؛ قل هو الله احد. اینجا هم هو الله لا اله الا هو است. هو بر همه اسماء و صفات مقدم است.

7- برخی روایات فضیلت سوره آل عمران

هر آیه‌ای از آیات سوره مبارکه آل عمران امانی از حالات برزخی و قیامتی انسان است. هر کس این سوره را بخواند حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمودند برای هر حرفش جوازی برای عبور از صراط قیامت می‌یابد.[6] همچنین حضرت فرمودند: هر کس سوره مبارکه بقره و آل عمران را تلاوت کند دارای زهراوان می‌شود یعنی دو ابری که او را از حرارت قیامت نجات می‌دهد. نورانیتی برای او به وجود می‌آید.[7]

سوره آل عمران در مدینه نازل شده است. فضای این سوره هم برای تفسیر اطلاعات می‌دهد. دارای حروف مقطعه است. بعد از سوره بقره و انفال و بعد از جنگ احد و بدر در مدینه نازل شده است. مدینه زمان حاکمیت اسلام است. مکه زمان شروع اسلام بود.

8- شأن نزول سوره آل عمران

بعد از جنگ بدر و احد بخشی از نصاری در مسجد مدینه به محضر رسول اکرم صلی الله علیه و آله رسیدند. و اعمالی را انجام دادند و گفتند ما موحد و مؤمن هستیم. پیامبر صلی الله علیه و آله مؤمن بودن آنها را تأیید کردند ولی موحد بودن را خیر. خداپرست هستید ولی یکتاپرست خیر.

9- مطالب مطروحه در سوره

در سوره آل عمران آفرینش حضرت عیسی علیه السلام است چنان که در سوره بقره آفرینش حضرت آدم علیه السلام بود. خلقت این دو پیامبر علیهما السلام خاص است. در جواب مسحیان نجران است. این سوره اثبات توحید و یکتاپرستی است. در سوره مبارکه بقره عنوان اول ما خلق الله مطرح است. در سوره مبارکه آل عمران صحبت موحدیت انسان و توحید حضرت حق مطرح است. در حکمت اثبات کردیم که برهان توحید با برهان وجود و وجوب جدایی ندارند. قرآن و برهان و عرفان جدایی از هم ندارند.

روال این آیات مؤید این است که بعید نیست سوره مبارکه آل عمران از سوره‌هایی باشد که یک جا نازل شده است؛ مانند سوره مبارکه حمد. این سوره یک جا و دو جا نازل شد. یک بار در مکه و یک بار در مدینه. آیه بسم الله الرحمن الرحیم 115 مرتبه شأن نزول دارد. 114 مرتبه در آیات قرآنی و سوره حمد دو بار تکرار شده است. هیچ آیه‌ای به قدر این آیه شأن نزول ندارد. 70-80 آیه نخست این سوره بسیار به هم مرتبط است. همه قرآن پیوسته است ولی گاهی به قدری پیوسته است که گویا یکی است. مانند سوره حمد و سوره انعام که یک جا آمده و این خصوصیت را دارد.

10- توحید، موضوع کلی سوره آل عمران

بحثی در سوره مبارکه بقره در آیت الکرسی گفتیم که اسماء الهی برخی ایجابی است و برخی مفید نفی است. نفی در اسمای الهی به اثبات بر می‌گردد. صفات جلالی به صفات جمالی باز می‌گردد. برخی اسمای الهی مفرده و برخی مرکبه هستند. برخی کلیه و برخی جزئیه. اینجا صحبت از هویتی است که اطلاقِ اطلاق دارد. الله قید عبودیت دارد. تنها او معبود است و غیر او نیست. الله اسم جامع است. هو، هویت مطلقه است.

11- نظرات در الحی القیوم

الحی القیوم هم هست. در این اسم دو نظر هست؛ یکی اینکه این دو، اسم واحدی باشند؛ مانند بعلبک؛ دارای اجزاء باشد نه کلمات؛ این طور حی قیوم جزو اسماء مرکبه می‌شود. یک نظر این است که دو اسم است؛ حی شروع حیات و قیوم ادامه حیات است. به نظر ما حی قیوم دو اسم جداگانه‌ای است که در اذکار با هم می‌آید. اسماء جداگانه‌ای هستند که در ترکیب مفاد یگانه‌ای دارند. حی حیات موجودات و قیوم قوام آنها است.

12- بر خداوند جوهر اطلاق می شود

بحثی است که آیا می‌توان به خدا جوهر اطلاق کرد؟ اگر وجودی باشد که ماهیتش انّیت و وجود اوست، بعید نیست بر خدا به واسطه اسم شریف قیوم جوهر اطلاق شود. وجودی است که نیاز به موضوع ندارد. خدا فوق ماهیت است هرچند مقسم جوهر ماهیت است. خدا وجودی است که قائم به ذات است.