درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره(آیات 266الی272) /انفاق و مباحث پیرامون آن

﴿أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ ۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾[1]

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ ۖ وَلَا تَيَمَّمُوا الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ ۚ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾[2]

﴿الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ ۖ وَاللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلًا ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾[3]

﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا ۗ وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ﴾[4]

﴿وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُهُ ۗ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ﴾[5]

﴿إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ ۖ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ۚ وَيُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئَاتِكُمْ ۗ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾[6]

﴿لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ ۗ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ ۚ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ ۚ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ﴾[7]

در بحث انفاق، به تناسب اینکه برخی به ریا و اذیت دیگران چیزی به دیگران می‌دهند و برخی به خاطر خدا انفاق می‌کنند، آیه 266 را می‌فرمایند.

1- بیان حالت کسانی که انفاق نمی کنند

آیا دوست دارد یکی از شما که باغی از درخت انگور و خرما داشته باشد که نهرها از زیر این درختان رد بشود و همه میوه‌ها را داشته باشد؟ باغ‌هایی که آن زمان داشت نخلستان و تاکستان بود و در این میان درختان دیگر هم داشتند. این شخص پیر شود و فرزندان و ذریّه ناتوانی داشته باشد. بچه‌های خرد یا زمین‌گیر یعنی نیازمند به این باغ. عرب به خانم‌ها می‌گویند ضعیفه چون خیلی از کارهایشان را نمی‌توانند خودشان انجام دهند. ذرّیه را ذرّیه می‌گویند چون پخش می‌شوند. اگر در این باغ اعصاری می‌افتد و خشکسالی‌ای که در آن آتش باشد. سال‌های خشکسالی که می‌آید درختان آتش می‌گیرند. کسی دوست دارد چنین حالتی رخ دهد؟ خدا می‌فرماید کسانی که مال دارند و مال را نگه می‌دارند و انفاق نمی‌کنند چنین حالتی دارد. خدا برای شما آیات را بیان می‌کند که شاید اندیشه کنید. بهترین تفکر این است که انسان از آداب و رسوم دیگران درس بگیرد.

2- زمین منشأ برکات الهی

ای کسانی که ایمان آورده اید از بهترین چیزهایی که به دست آوردید انفاق کنید؛ انفقوا مما تحبون. و از آنچه از زمین برای شما رویاندیم انفاق کنید. این زمین منشأ برکات الهی است. کسب و تجارت از همین زمین است.

3- گیرنده و دهنده مال باید حامد باشد

تیمّم به معنای قصد کردن است. قصد نکنید بدی‌های از آنچه انفاق می‌کنید. شما جنس‌های بد را نمی‌گیرید مگر به اغماض. اگر چیز بدی باشد شاید به اغماض بگیرند ولی چنین نکنید. بدانید خدا بی‌نیاز و ستوده و اهل حمد است. ما اگر حامد باشیم صفت خدا را داریم. فلک الحمد عدد کل ملک و فلک فی السماء. الله، غنی و حمید را فرمود. صحبت انفاق است غنی را فرمود. بحث شکرگزاری شد، حمید آمد. دست گیرنده و دست دهنده باید صفت حمد داشته باشند.

4- چه چیزی باعث می‌شود انسان انفاق نکند؟

وعده وعیدها و وسوسه‌های شیطان مانع انفاق است. می‌ گوید اگر این مال را به دیگران دادی دستت خالی و نیازمند می‌شوی. نیازمندی را بزرگ می‌کند و انسان سراغ انفاق نمی‌رود.

5- حربه شیطان برای دعوت به گناه

هر گناهی را فحشا نمی‌گویند بلکه گناهی که به رسوایی بکشد و ظاهر شود را فحشا می گویند. شیطان اول انسان را سرّی به گناه دعوت می‌کند ولی بعد علنی می‌کند تا آبروریزی شود. شیطان امر به فحشا و منکرات دارد و وعده فقر می‌دهد. در مقابل وعده‌های ناپسند شیطان وعده پسندیده حضرت حق و مغفرت و آمرزش اوست. وعده حضرت حق تفضل و زیادی است. خداوند وعده مغفرت می‌دهد. واسع است یعنی رحمتش بی‌انتها است و علیم و دانا است و همه امور جهان را می‌داند. کسانی که دست دهنده دارند، دارای صفت خدایی هستند. دست دهنده دست حضرت حق است.

6- اعطای حکمت پاداش انفاق

خداوند حکمت را به هر کس بخواهد عطا می‌کند. خداوند اگر حکمت را به کسی داد، در واقع به وی خیر کثیر داده است. کسانی که برای خدا انفاق کنند، حکمت الهی می‌یابند. خدا به هر کس حکمت نمی‌دهد. شاید عده‌ای عالم شوند ولی هر کس حکیم نمی‌شود. کارهای بی منت و محکم و هدفمند، حکمت می‌شود. کوثر یعنی خیر کثیر؛ حکیم دارای کوثر است.

و ما یذّکر الا اولوا الالباب؛ الباب جمع لب به معنی مغر است. مگر کسانی که صاحبان خرد باشند. خرمندان می‌دانند کاری که می‌کنند در محضر حضرت حق باقی می‌ماند.

7- نذر، صدقه تعهد شده

آنچه انفاق می‌کنید یا نذر می‌کنید خدا اینها را می‌داند. نذر صدقه‌ای است که انسان به آن متعهد می‌شود. گاهی برای سلامتی است؛ گاهی برای توفیق؛ گاهی برای امام زمان علیه السلام یا هر امر دیگری. بهترین انفاق آن است که برای خود خدا باشد. نذرش هم برای حضرت حق باشد. در نذر تعهد بر نفس خود قرار می‌دهد.

8- صفات حاکم اسلامی عادل

و ما للظالمین من انصار؛ ظالمین کسانی هستند که یاد فقرا نباشند. در مقابل، عنوان عادل است. کسانی که فقرا را می‌شناسند و کمک می‌کنند. امان از مسئولی که می‌داند در مملکت فقیر هست و کاری برای او نکند. عدل رعایت حال مردم و رعیت است. حاکم اسلامی عادل رعایت مردم می کند و دوم طمعی به مال مردم ندارد و اهل اختلاس و رانت‌خواری نیست. سوم این است که اهل پرهیز و ورع در شبهات است.

9- انواع انفاق

اگر صدقات را آشکارا به فقرا بدهید خوب است؛ ولی اگر پنهانی و آبرومندانه بدهید بهتر است. دو نوع انفاق داریم: علنی و سرّی؛ علنی هم خوب است؛ اگر محترمانه باشد؛ ولی پنهانی خداوند فرمود بهتر است.

10- صدقه راه جبران بدی ها

خداوند بدی‌های شما را جایگزین می‌کند با خوبی‌ها. اگر بدی از انسان ظاهر شد، با صدقه می توان آن را جبران کرد.

امیر المؤمنین و امام صادق علیهما السلام شبانه انفاقات و خیرات داشتند و گاهی با لباس مبدّل این کار را انجام می دادند. با پارچه‌ای برقع می‌زدند که کسی ایشان را در تاریکی شب نشناسد. گاهی پشت در می‌ایستادند و صدقات را می‌گذاشتند؛ که فرد شرمنده نشود. گاهی می‌گذاشتند و در می‌زدند و می‌رفتند. امام زین العابدین علیه السلام جوری شبانه انفاق می کردند که پشت ایشان از حمل صدقات برای دیگران زخم شده بود.

و الله بما تعملون خبیر؛ خدا به آنچه شما انجام می‌دهید آگاه است.

11- انفاق تنها برای خداوند

هدایت خلق از آن خالق خلق است نه شما. و لکل قوم هاد، نسبی است و گرنه هادی مطلق برای حضرت حق است. آنچه انفاق می‌کنید برای خودتان است. انفاق تنها در مال نیست. انفاق شما جز برای طلب وجه خدا و رضای او نباشد. اگر برای وجه الله باشد، باقی است.

و ما تنفقوا من خیر؛ آنچه شما انفاق خیر کنید، خدا به شما بر می‌گرداند. انفاق را برای شما تمام می‌کند و ظلمی نمی‌بینید. راه برون رفت از ظلم انفاق است.