درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره(آیات 223الی227) /سیر تبیین آیات نظام خانوادگی

﴿نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلَاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾[1]

﴿وَلَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[2]

﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾[3]

﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[4]

﴿وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[5]

راجع به مسائل خانوادگی بحث می‌کردیم. قرآن کتاب جاودان و جامع است و تا روز قیامت دستوراتش پابرجا است.

1- تبیین و توضیح واژگان

1.1- نساء

نساء جمع نسوة به معنای زن‌ها است. نسوة اسم مفردی است که معنای جمعی دارد. نسوة معمولاً برای تحقیر است ولی نساء دلیل بر تعظیم است.

1.2- حرث

حرث به معنی کشت و زرع است.

راغب می نویسد: حرث : الحرث إلقاء البذر في الأرض وتهيؤها للزرع ويسمى المحروث حرثا.[6]

زن‌های شما مزرعه شما هستند. عرب به کشاورز حارث می‌گوید. زمین را شخم می‌زند بذر می‌افشاند و برداشت می‌کند. نظام خانوادگی و زن و مرد مانند مرزعه و بذرافشانی است. پرورش نهال است. فرزندان در این آیه تشبیه به نهال شدند. زن و مرد تشبیه به کشاورز و زمین شدند. بذری می‌افشانند و محصولی می‌کارند.

2- مقاربت از غیر متداول

از هر کجا خواستید به مزرعه خود وارد شوید؛ انّی شئتم. انّی گاهی به معنای هرکجا است. علامت سؤال است. فأتوا حرثکم در مقابل فاعتزلوا النساء است. ارتباط آیات با هم اینگونه است که در ایام عادت مقاربت نباشد ولی در این آیه می‌فرماید از این مزرعه در هر زمان و هر مکان که خواستید استفاده کنید. برخی گمان کردند انّی شئتم شاید برای مواضع مختلف نزدیکی باشد. البته در فقه اسلامی نزدیکی از غیر متداول جایز است ولی کراهت شدیده دارد. اگر رضایت باشد عیبی ندارد ولی کراهت دارد. برخی قائل به حرمت هستند. مشهور بین فقهاء کراهت شدیده در مقاربت از غیر مواضع متداول است. مزرعه‌ای اهل کشت است که لیاقت کشت داشته باشد. حرث از مواضعی است که قابل تولید و توالد باشد. لذا هر گونه تصرفی را در زن نمی‌رساند. انّی شئتم یعنی هر جا و هر مکان و هر زمان است در این جهت محدودیت نیست ولی غیر متداول را شامل نمی‌شود. چرا که نهی از مقاربت از غیر مواضع متداول مربوط به فقه است و نهی تنزیهی است نه تحریمی.

3- فرزند، پیش فرست انسان در قیامت

و قدّموا لانفسکم؛ برای خود پیش بفرستید و تقوا داشته باشید و بدانید خدا را ملاقات می‌کنید. نظام خانوادگی و فرزندآوری یک عمل و پیش فرست است. برای فرزند نوح داریم که خداوند می فرماید: ﴿إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ ۖ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ﴾.[7]

به انسان‌های مؤمن بشارت دهید. چقدر خدوند زیبا حرف زد. نظام خانوادگی نظام فرزندآوری است. پیش‌فرست انسان است. چند چیز بعد از رحلت انسان باقی است: عمل صالح، فرزند صالح و علم و نوشته انسان.

4- نهی از قسم خوردن؛ چه دروغ چه راست

و لا تجعلوا...؛ خدا را در معرض قسم‌های خود قرار ندهید. اینکه نیکی و پرهیزگاری و اصلاح بین مردم کنید. خداوند شنوا و دانا است. امام صادق علیه السلام فرمودند: لاَ تَحْلِفُوا بِاللَّهِ صَادِقِينَ وَ لاَ كَاذِبِينَ؛ قسم نخورید به دروغ و راست.[8] آدم‌های کاذب در زبانشان قسم زیاد است. برای حل مشکلات خانوادگی وارد شوید نه اینکه قسم بخورید. اصلاح ذات البین سفارش همیشگی خدا است. خدا کارهای شما را می‌بیند و می‌شنود. سمیع و علیم است.

لا یؤاخذکم...؛ خداوند به سوگندهای لغو شما را مواخذه نمی‌کند ولی به آنچه دل های شما کسب کرده شما را مواخذه می‌کند. خداوند بخشنده و علیم است. در قسم، سمیع و علیم می‌گوید. خداوند بخشنده و بردبار است. در این آیات توصیه شده است که انسان مراقب اعمالش باشد. دو نفر اختلاف دارند اگر می‌تواند حل کند چرا قسم بخورد.

خداوند غفور حلیم است. اینجا آیه شماره خورده ولی قبل و بعدش اتصال دارد. در آیه 220 لعلکم تتفکرون داشت و بعدش فی الدنیا و الآخرة داشت. اینجا هم دارد.

5- مراد از یؤلون

یؤلون از ألو است یعنی دوری گزیدن.

علامه مصطفوی می نویسد: ألو صحا- أَلَا يَأْلُو: قصّر... و التحقيق‌ أنّ الأصل في هذه المادّة: هو التواني و التسامح الموجب للتقصير و التأخير في العمل و قضاء الأمر. و من لوازم هذا المعنى: ترك العمل و عدم صرف الاستطاعة في طلبه و تحصيله، و الإبطاء و التأخير... لِلَّذِينَ‌ يُؤْلُونَ‌ مِنْ نِسائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ أى الّذين يظهرون التواني و يؤخّرون أنفسهم عن أزواجهم: فلهم تربّص اربعة أشهر.[9]

ایلاء یعنی مردی قسم بخورد برای خانمش که من با شما مقاربت انجام نمی‌دهم و از تو فاصله می‌گیرم. اگر چنین کرد یا باید استغفار کند و برگردد یا مجازات می‌شود. مرد نمی‌تواند در خط قرمز حقوق زن وارد شود. بر عکس هم همین‌طور است.

6- ظرافت در بیان غفور و حلیم

آیات قبل بیان این نکته بود که زندگی خانوادگی بذرافشانی است. باید لیاقت بذرافشانی داشته باشد. خداوند غفور و حلیم است و برای کسانی که قسم می‌خورند، خدا تا چهار ماه فرصت می‌دهد. بعد باید به سر خانه و زندگی‌اش برگردد. اگر برنگشت مجازاتی پشت سر آن است. اگر برگشتند و تا قبل از چهار ماه حل شد، خداوند غفور و رحیم است. قسم بیهوده را می‌فرماید مؤاخذه نمی‌شوید. باید قسم با شرایط خاصه باشد؛ بالله و تالله و ... . کسانی که قسم می‌خورند معمولاً ناراحت هستند. متناسب آن اسم حلیم است. باید بردبار باشید. وقتی صحبت ایلاء می‌شود، غفور و رحیم است. در اسم دوم متفاوت است. شیطان کجا دست و پا در می‌آورد؟ یکی اگر دو نامحرم زیر یک سقف باشند، نفر سوم شیطان است. دوم اگر غضبی باشد شیطان نیز هست به خصوص اگر بین زن و شوهر اختلاف باشد. اگر گذشت و مهربانی کردید نیاز به ایلاء نمی‌شود. اگر قسم خوردید باید سریع برگردید.

7- ظرافت در بیان سمیع و علیم

اما اگر تصمیم بر طلاق و مفارقت همیشگی گرفتید خداوند سمیع و علیم است. ایلاء و بین زمین و هوا نگه داشتن درست نیست. یا مرد و مردانه زندگی کنید یا طلاق دهید. ان ابغض الاشیاء عندی الطلاق. ولی اگر ناسازگاری‌ها به جایی رسید که قابل سازش نبودند، بدانید که خدا شنوا و دانا است.

8- سیر تبیین آیات نظام خانوادگی

اول حضرت حق نهی از رفتن سراغ مشرکین در ازدواج کردند. بعد اینکه در ایام عادت سراغ زن‌ها نروید. بعد نباید ها را گفتند. حال که به تطهیر نظام خانواده رسیدید، در هر کجا و هر زمان خواستید سراغ مسائل خانوادگی روید. قسم بی‌مورد نخورید که بین دو نفر اصلاح کنید. مفارقت موقت زن و مرد اگر رخ داد با ایلاء تا چهار ماه رعایت می‌شود و گرنه اگر تصمیم به طلاق گرفتید خداوند می‌شنود و می‌داند.