درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره(آیات218الی220) /چهار دسته افراد در رحمت الهی

﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[1]

﴿یَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ﴾[2]

﴿فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَأَعْنَتَكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾[3]

کسانی که ایمان آوردند و آنهایی که هجرت کردند.

1- مراد از هجرت

هجرت یعنی دوری در لغت. هجرت را هجرت می‌گویند چون انسان یا هجرت مکانی دارد یا زمانی یا معنوی و الهی.

علامه مصطفوی می نویسد: هجر... و التحقيق‌ أنّ الأصل الواحد في المادّة: هو ترك شي‌ء مع وجود ارتباط بينهما. و المهاجرة مفاعلة و يدلّ على استمرار.[4]

﴿وَالرُّجْزَ فَاهْجُرْ﴾؛[5] انسان از پلیدی‌ها باید جدا شود.

2- انواع جهاد

و مجاهده کردند در راه خدا. جهاد اصغر، اوسط و اکبر داریم. جهاد اصغر مبارزه با دشمن بیرونی است. در راه خدا می‌جنگد. اوسط جهاد عقل و نفس است. مجاهده بر این که نفس را تقویت کند که هوازده نشود. در اختیار عقل باشد. چه بسا عقلی که اسیر هوا است و چه بسا هوایی که اسیر عقل است. عقل و نفس اگر هوازده نشد، دلیل بر موفقیت است. جهاد اکبر جهاد قلب و عقل است. اینجا جز قلب چیزی نمی‌بیند.

3- تفاوت رجاء و آرزو

اولئک یرجون رحمت الله... اینها به رحمت الهی امیدوار هستند. رجاء غیر از عمل است. زیاده خواهی نیست. امل و آرزو در وسع نیست ولی رجاء هست. رجاء امکان تحقق دارد بر عکس امل و آروز.

4- نکته رسم الخطی قرآن

رحمت اینجا با تای مبسوط است نه با تای مدوّر. از رسم الخط کلمه می‌فهمیم که رحمت استمرار دارد.

5- چهار دسته افراد در رحمت الهی

و الله غفور و رحیم؛ خداوند بخشاینده مهربان است. غفران و رحمت اگر با هم ترکیب شود، معرکه می‌کند. برای همین بارها عرض کردیم اسمای الهی در قرآن گاهی مفرد و بسیط آمده است. اولین ترکیب در بسم الله الرحیم الرحیم سوره حمد است. اینجا دو اسم شریف الله با هم آمده است. یکی برای پایان اعمال دیگر یرجون رحمت الله و یکی برای آغاز دیگر. خدا دارای مهربانی است. این انسان‌های مؤمن و مهاجر و مجاهد و اهل رجاء که چهار صفت است در رحمت الهی هستند. برای اینکه خداوند غفور و رحیم است.

6- تبیین واژگان

6.1- سؤال

وقتی کسی از دیگری چیزی بخواهد می‌شود سؤال؛ چه مادی و چه معنوی. پیامبر صلی الله علیه و آله از شما درباره خمر سؤال می‌کنند.

6.2- خمر

خمر را خمر می‌گویند چون عقل را در پوشش قرار می‌دهد.

6.3- میسر

میسر قمار است؛ به این جهت که اهل یسار یا اهل یسر هستند. یسر یعنی ثروت‌های آسان به دست می‌آوردند و آسان از دست می‌دهند.

6.4- اثم

اثم یعنی گناه چرا که پابند انسان می‌شود و انسان را زمین‌گیر می‌کند.

6.5- منافع

نفع را نفع می گویند؛ چون زیاده و افزایش درست می‌کند. اثم اینها بیشتر از نفع آنها است.

7- شفاء در خوردن حرام نیست

امام صادق علیه السلام فرمودند: مَا جَعَلَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيمَا حَرَّمَ شِفَاءً؛[6] خداوند در حرام شفا قرار نداده است. کسی بخواهد خود را با شراب درمان کند. نفعی هم داشته باشد گناه و زیانش بیشتر است.

7.1- عفو

و از شما سؤال می‌کنند یا رسول الله صلی الله علیه و آله چه انفاق کنیم؟ قل العفو؛ بگویید گذشت را انفاق کنید. عفو هم به معنای ما زاد زندگی است و هم به معنای اعتدال است.

8- موارد انفاق و عفو

برخی گمان می‌کنند صدقه یعنی پول دادن. این فقط نیست. اول صبح به همه سلام کند و بشاش باشد. انفاق در خانه و خانواده باشد. به خودش انفاق کند. قبل از اهل به خودش انفاق کند؛ یعنی به خود ظلم نکند. از خودش بگذرد. خودش را محاکمه کند ببیند اشتباه دارد. نه نا امید باشد و نه اعمالش او را شگفت زده کند. بین خوف و رجاء حرکت کند. این عفو است. این مردم یا اهل افراط هستند یا تفریط. اخلاق و اقتصاد و خانواده عفو است. یک مسئول یک رئیس جمهور و رئیس دولت می‌تواند اهل عفو باشد یعنی صبح کار مردم را راه بیندازد.

کذلک یبین الله؛ خدا این طور آیاتش را برای شما مشخص می‌کند. انفاق و عفو هم آیه است. کل شیء لک آیة. هر چیزی برای ما آیت می‌شود. در جاهلیت شراب و قمار رواج داشت. قرآن چقدر آسیب‌شناسی می‌کند. شاید اینها گمان کنند سود دارد ولی ضررش بیشتر است. اهل اخلاق باشید. اگر آدم شدید و عفو داشتید سراغ هیچ یک نمی‌روید.

لعلکم تتفکرون؛ این آیات را فرمود تا شاید تفکر کنید. خود دنیا و آخرت متعلق تفکر ما است. تفکر ما پایان ندارد. استمرار دارد.

9- طریقه رفتار با ایتام

سؤال بعدی درباره ایتام است. بگو اهل اصلاح و سازگاری باشید. رفتار خوب داشته باشید برای آنها خیر است. اگر با آنها رفت و آمد و حشر و نشر داشتید، اینها برادران شما هستند. باید رفتار برادرانه داشته باشید. خدا می‌داند چه کسی مصلح و چه کسی مفسد است. بعد از مسائل و آسیب های قمار، خدا راهکار داد که عفو راه برون‌رفت است. برخی می‌گویند برای سرگرمی است. می‌فرماید در آسمان و زمین فکر کنید.

و لو شاء الله؛ اگر خدا بخواهد شما را به زحمت می‌اندازد. کمی شما را شکنجه می‌کند. خدا می‌تواند شما را اذیت کند ولی خدا عزیز و حکیم است. عزیز مغلوب واقع نمی‌شود و حکیم یعنی کار بیهوده نمی‌کند. مشکلات برای تنبیه است. گاهی ما را به زحمت می‌اندازد.