درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره(آیات183الی185) /روزه و مباحث پیرامون آن

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[1]

﴿أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ ۚ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۚ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ ۖ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ ۚ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ ۖ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾[2]

﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ۖ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۗ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[3]

1- روزه یکی از بزرگترین مسائل عبادی

در آیات گذشته بحث حقوقی قصاص و وصیت و مسئله خانوادگی و اجتماعی آن مطرح شد. حضرت حق وارد بزرگ‌ترین مسائل عبادی می‌شوند؛ که وجوب روزه است.

2- سال نزول قانون روزه

این قانون در سال دوم هجری در مدینه نازل شد. برخی مفسران معتقدند هر آیه‌ای که شروعش با «یا ایها الذین آمنوا» باشد، مدنی است. خطاب یا ایها الذین آمنوا ظرافت و لطافت دارد که خدا انسان‌ها را مؤمن می‌نامد. این که ما مخاطب به یا ایها الذین آمنوا شویم مهم است.

3- مراد از کتب

کتب به معنی جمع شدن است. تمام اراده الهی جمع شده است تا این را واجب و فرض کند.

4- مراد از صیام

صیام به معنی مطلق خود نگهداری و امساک است؛ ولی اینجا روزه خاص است. روزه یعنی اینکه انسان نخورد و نیاشامد؛ و حتی حرف نزند.

5- روزه قانونی برای همه امت ها

روزه یک قانون همگانی است. برای همه امت‌ها بوده است. گرچه جزئیاتش متفاوت بوده است ولی در همه امت‌های توحیدی بوده است.

6- فلسفه روزه

لعلکم تتقون؛ فلسفه روزه تقوا است. روزه وسیله ای برای رسیدن به تقوای الهی است. روزه نتیجه نیست.

تقوا هم مقوله ای مشکک است؛ یعنی در هر مرحله‌ای از مراحل اعم از اجتماعی، سیاسی، فردی، عبادی و زمان‌های مختلف، معنای خاص به خود را دارد..

ایام جمع یوم است. یوم ظهور و بروز دارد. معدودات از عدد و عدّ است به معنی شمردن. ایام معدودات یعنی ایام مخصوص که سی روز ماه مبارک رمضان است.

7- مراد از سفر

فمن کان منکم مریضا او علی سفر؛ اگر کسی از افراد مسلمان مریض بود یا در مسافرت بود. کسی که مسافر است شهرها برای او نمایان می شود. سفره هم سفره گفته می‌شود چون غذاهای در سفره برای دیگران نمایان می‌شود. سفره، بر سفره مسافرت اطلاق می‌شد؛ غذاها و خوراکی‌ها را در پارچه‌ای می‌پیچیدند و در سفر به همراه خود می‌بردند. بعداً بر همه سفره‌ها به تسامح اطلاق شد.

فعدة من ایام اخر؛ اخر جمع اخری است. در این صورت این ماه را روزه نگیرد بلکه در روزهای دیگر.

یطیقونه؛ فعل در باب افعال گاهی معنای عکس دارد. طاقت یعنی توانایی و یطیق یعنی ناتوانی. کسانی که طاقت ندارند.

فدیة طعام مسکین؛ به عنوان فدیه یک مسکین را طعام دهند.

8- افراد معاف از روزه

دو نفر معاف از روزه در ماه رمضان هستند. یکی مسافران دیگری بیماران. پیران و سالمندان هم به عنوان مریضی نمی‌گیرند.

فمن تطوع خیرا؛ کسی که بیشتر از یک مسکین و واجب طعام دهد، برای او بهتر است.

و ان تصوموا خیر لکم ان کنتم؛ عوض روزه، روزه است. کسی که مسافر است یا مریض است، اول باید قضا بگیرد، اگر نمی‌تواند فدیه روزه را بدهد. بهتر اینکه چند مسکین را پذیرایی کند. کسانی که طاقت ندارند باید یک مسکین را طعام دهند.

9- تعدیل افراط و تفریط های امت گذشته با قانون روزه

ان کنتم...؛ یعنی باید بدانید. وظیفه شما دانستن است. این آیه افراط و تفریط‌هایی که در امت‌های گذشته بود تعدیل کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله در سفر از مکه به مدینه در ماه رمضان وضو گرفتند، و جلوی اصحاب آب نوشیدند؛ تا بدانند نباید در سفر روزه گرفت. عده‌ای هم اصلاً روزه نمی‌گرفتند. این افراط و تفریط را اسلام تعدیل کرد. اسلام دین عدالت و امت وسط است؛ امیر المؤمنین علیه السلام در خطبه ای می فرماید: «الْيَمِينُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّرِيقُ الْوُسْطَى هِيَ الْجَادَّةُ...».[4]

10- ماه رمضان، ماه نزول قرآن

آیه 185ماه رمضان را به عنوان ماه روزه‌داری معرفی نمی‌کند بلکه به عنوان نزول قرآن. جعل روزه پیش‌نیاز نزول قرآن است. اهمیت ماه مبارک به نزول قرآن است. هم هدایت برای مردم و هم بیّنات و فارق بین حق و باطل است.

11- انواع میزان

چند میزان داریم: ولایت و امامت و قرآن. در سلام به حضرت امیر المؤمنین علیه السلام می‌گوییم: السلام علیک یا میزان یوم الحساب.[5]

امر است که هر کس از شما شاهد این ماه باشد، باید روزه بگیرد. کسی که عاقل و بالغ بود، در ماه رمضان باید روزه بگیرد مگر اینکه در سفر یا مریض باشد. وجوب امر در آیه را عقلی می‌دانیم.

کسی که مریض باشد یا در سفر باشد، قضایش را روزهای دیگر به جا آورد؛ البته اگر می‌تواند و الاّ حکم به جهت اضطرار برداشته می‌شود. خداوند بر شما آسانی را اراده کرده است؛ نه ناتوانی و سختی. اسلام دین آسانی است. همه چیز را برای برون‌رفت از مشکلات بیان کرده است.

و لتکملوا العدة؛ این ایام معدودات و روزه‌های جعل شده را باید کامل کنید. سی روز ماه مبارک جعل شده اگر نتوانستیم روزه بگیریم، روزهای دیگر باید جبران کنیم. این روزه هدایت به خوبی‌ها است تا به وسیله آن تزکیه شوید، شاید شکرگزار شوید.

12- سیر روزه

لعلکم تشکرون؛ روزه از تقوا شروع می‌شود و به شکر می‌رسد. انسان‌های متقی شاکر هستند و انسان‌های شاکر متقی.

13- دو شادی برای روزه دار

امام صادق علیه السلام فرمودند: «لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ فَرْحَةٌ عِنْدَ إِفْطَارِهِ وَ فَرْحَةٌ عِنْدَ لِقَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلّ»َ[6] .

14- روزه عاملی برای تثبیت اخلاص است

حضرت زهرا سلام الله علیها می فرماید: «فرض الله الصيام تثبيتا للإخلاص»؛[7] روزه عاملی برای اثبات اخلاص است؛ چرا که نماز حالاتش مشخص است، ولی روزه حالتش مشخص نیست و ریا در آن راه ندارد. جزو اعمال مخلصین است.