درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر ترتیبی(سوره بقره)/سوره بقره(آیات 142-143) /تبیین واژگان و قبله معیار متابعت از خداوند

﴿سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا ۚ قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ ۚ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾[1]

﴿وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا ۗ وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَىٰ عَقِبَيْهِ ۚ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ ۗ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾[2]

از این آیه به بعد سخن از تغییر قبله و انگیزه تغییر آن و آیاتی در این باره است.

1- تبیین و توضیح واژگان

1.1- سفهاء

سفهاء جمع سفیه یعنی نابخردان و کسانی که کمبود عقلانی دارند و رشید نیستند.

علامه مصطفوی می نویسد: «السَّفَهُ‌... و التحقيق‌ أنّ الأصل الواحد في هذه المادّة: هو الاختلال، و أكثر استعماله فيما يقابل العقل و الحلم، و قد يستعمل في اختلال الأمور الماديّة».[3]

1.2- ولّا

ولاهم از تولیه یعنی پی در پی بودن. وقتی به عن متعدی می‌شود یعنی رو گرداندن.

در کتاب التحقیق آمده است: «التحقیق... و من مصاديق الأصل‌ التَّوْلِيَةُ: و هو إيقاع شي‌ء في أمر هو وراء شي‌ء سابق، فيقال: وَلَّى‌ وجهَهُ عنه، أى أوقع وجهه في وراء ما كان فيه و حوّله عن مواجهته السابقة الى جهة ورائها... سَيَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ‌ عَنْ قِبْلَتِهِمُ‌- 2/ 142».[4]

1.3- قبله

قبله را قبله می‌گویند چرا که انسان رو به روی آن است و توجه به آن دارد.

علامه مصطفوی می نوییسد: «قبل... و التحقيق‌ أنّ الأصل الواحد في المادّة: هو مواجهة في تمايل، و يلازمه وجود خلف له متّصلا أو منفصلا».[5]

مردم بی‌خرد و نادان این حرف را می‌زنند؛ چه چیز باعث می‌شود که این‌ها از قبله‌ای که بر آن بودند رو گردانند.

2- مراد از سفهاء

مراد از سفاء یهود و نصاری است. اینها رسول مکرم را مسخره و توهین می‌کردند که چرا به قبله ما نماز می‌خوانی.

3- موقعیت قبله یهود و نصاری و مسلمانان

مسیحی‌ها در قسمت شرقی بیت المقدس و یهودی‌ها قسمت غربی آن بودند، ولی بگو مشرق و مغرب برای خداست. خدا هر کسی را بخواهد به راه راست هدایت می‌کند. جالب اینجاست که قبله مسلمانان بین المشرق و المغرب است. مسیحی‌ها به سمت مشرق و یهودی‌ها در مغرب، ولی خدا می‌فرماید مشرق و مغرب برای خدا است. خداوند شما را امت وسط قرار داده است تا شما شاهد بر مردم باشید. رسول بر شما شاهد و شهید باشد.

4- مراد از امت وسط

امت وسط یعنی دوری از افراط و تفریط و جبر و تفویض. در سیر عمودی، شما امت وسط هستید؛ نه سیر افقی؛ یعنی واسطه فیض الهی. میانگین بین حضرت حق و موجودات و انسان‌های دیگر. چند مطلب با این ثابت می‌شود:

    1. شاهد بر مردم باشید؛ مؤمنان شاهد بر مردمند؛

    2. شاهد بر شما رسول و انبیاء و اولیای الهی هستند. عزت از آن خدا و مؤمنین و رسول صلی الله علیه و آله است.

    3. ما قرار ندادیم قبله‌ای که شما دارید مگر برای اینکه بدانیم چه کسانی پیرو رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آله هستند و چه کسانی بازگشت به گذشته دارند.

5- قبله معیار متابعت از خداوند

قبله معیار متابعت از خدا و رسول است. گرچه این قبله بزرگ است و بسیار عظمت دارد ولی به سمت قبله نماز نمی خوانند مگر کسانی که خدا هدایتشان کرده است.

6- کاربرد تعبیر کبیره

دو تعبیر کبیرة در قرآن داریم؛ یکی برای نماز؛ ﴿وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ﴾[6] و دیگری برای قبله. صحبت از نماز نیست؛ بلکه صحبت در مورد قبله‌ای است که نماز و خیلی از کارهای مؤمنان به سمت آن است.

7- داستان تغییر قبله

این تغییر قبله بزرگ است مگر برای کسانی که خدا هدایتشان کرده است. مسلمانان و مؤمنین. مسلمانان نمی‌توانند تغییر قبله را بشنوند. آقا رسول الله جزع و فزع و دعایشان بلند شد که اینها این گونه می‌فهمند. جبرائیل نازل شد. حدود 18 ماه در مدینه بر بیت المقدس نماز می‌خواندند. در ظهری که حضرت نماز را اقامه می‌کردند، جبرائیل نازل شد. دو رکعت را خواندند، دو رکعت بعدی را بازو و کتف ایشان را جبرائیل گرفت و به سمت کعبه باز گرداند. در محله بنی سالم در مکه، مسجد قبلتین است. هم قبله مکه نماد دارد و هم قبله بیت المقدس. این دو قبله تقریباً مقابل یکدیگر هستند.

8- اطلاق ایمان بر نماز

خداوند ایمان شما را ضایع نمی‌کند. یکی از آیه‌هایی که بر نماز ایمان اطلاق شده است، همین آیه شریفه است. ان الله بالناس لرئوف رحیم؛ خداوند مهربان و اهل رحمت است.