درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

﴿وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾.[1]

ادامه تفسیر آیه115:

1- رؤیت وجه‌الله با چشم دل

در آیه 115 چند مطلب دیگر بیان می‌شود:

وجه، عنوان فیض الهی است. اتحاد وجه با باری‌تعالی، اتحاد حقیقت و رقیقت است. خداوند روی و صورت اصطلاحی ندارد، ولی روی و صورت حقیقی دارد؛ یعنی آنچه آثار و فیض و کرم و رحمت، از باری‌تعالی صادر می‌شود. فردای قیامت هم که لقای الهی است، با چشم ظاهری نیست. «لاَ تُدْرِكُهُ (تراه) الْعُيُونَ بِمُشَاهَدَةِ الْعِيَانِ، وَلكِنْ تُدْرِكُهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الإيمَانِ»؛[2] چشم‌های ظاهر او را نمی‌بینند، بلکه دل‌ها او را به حقیقت ایمان می‌بینند. در روایات فرموده‌اند: «اتَّقُوا فِرَاسَةَ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّهُ يَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ»؛[3] مواظب فراست مؤمن باشید؛ چون که مؤمن به نور و وجه الهی، نادیدنی‌ها را می‌بیند.

2- وجه‌الله در قرآن

وجه الهی در قرآن آمده است:

﴿وَمَا تُنفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغَاء وَجْهِ اللّهِ﴾؛[4]

﴿إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ﴾؛[5] یعنی لِمَرضاةِ الله.

جنت لقاء که در روایات آمده، با اسماء و صفات الهی از جمله وجه الهی تحقق می‌یابد.

3- توجه به وجه‌الله، عامل مراقبت از اعمال

اینکه برای خداوند مشرق و مغرب است و هر کجا رو کنیم وجه‌الله است، این باعث مراقبت انسان می‌شود. از اموری که باعث مراقبت انسان می‌شود، وجه الهی است. در خلوت و جلوت، در مرئی و منظر وجه خدا هستیم. این هشداری برای همه است. ﴿كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ﴾.[6] عرض کردیم ما حشر و نشرمان با وجه است. با وجه آمدیم، با وجه می‌رویم و با وجه هستیم. هر کجا رو کنیم، وجه‌الله است. هر طرف که ما رو کنیم، وجه الله را می‌بینیم. جهات سته، همه‌جا وجه الله است. این منافات ندارد که در قبله به لحاظ حکم تشریعی باید رو به کعبه باشیم. وجه‌الله را اگر در کعبه ببینیم، در داخل کعبه است که به هر طرف که نماز بخوانید، صحیح است.

امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «اتَّقُوا مَعَاصِيَ اللهِ فِي الْخَلَوَاتِ، فَإِنَّ الشَّاهِدَ هُوَ الْحَاكِمُ»؛[7] مراقب باشید در خلوت گناه نکنید؛ چون همان که شاهد، همان حاکم است. عالم، محضر خداست؛ در محضر خدا معصیت نکنیم.

4- احاطه علمی و احاطه خارجی خداوند

در جلسه گذشته هم عرض کردیم که «إن الله واسع علیم»، هم صحبت احاطه علمی است و هم احاطه‌ی خارجی. واسع، احاطه‌ی خارجی است و علیم و دانا، احاطه‌ی علمی است. این دو باعث می‌شود که قدرت به وجود آید. فیض باری‌تعالی، وجه‌الله فراگیر است. ﴿وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ﴾.[8] عبارت دیگر وجه، کرسی است. آسمان و زمین را احاطه کرده است. هر نقطه‌ای را تصور کنید، از وجه الهی خالی نیست. ﴿وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ﴾.[9] فضل و رحمت و فیض و کرسی و وجه و احاطه، همه یکی است. عباراتنا شتی و حسنک واحد. عبارات مختلف است، ولی حقیقت همه‌ی این‌ها یکی است.

5- رفع شبهه نسخ این آیه

برخی گفتند این آیات، منسوخ به آیه قبله است، ولی نه، منسوخ نیست. معنی نسخ این است که آیه‌ای، آیه دیگر را می‌برد و باید بعد باشد. اولاً ثابت نشده آیه‌ی قبله بعد از این آیه باشد. ثانیا علاوه بر اینکه نسخ باید موضوع، یا حکم دیگری را بردارد، ولی اینجا هیچ تنافی‌ای نیست. آیه قبله، حکم تشریعی برای رو به قبله بودن است، ولی این آیه یک حکم ماوراء آن است و تکوینیات را هم شامل می‌شود.

6- نسبی بودن مشرق و مغرب

«و لله المشرق و المغرب»؛ مشرق و مغرب، مطلق نیست که این نقطه، مشرق است و لا غیر و این نقطه مغرب و لا غیر. هر چیزی غروب و طلوعی دارد. با طلوع و غروب خورشید، بیان شده است. برای آمد و رفت موجودات هم مشرق و مغرب به کار می‌رود. ورود و خروج افراد با نفوذ و با شخصیت را به طلوع و غروب تعبیر می‌کنند. مشرق و مغرب، نسبی است، نه حقیقی. نسبت‌شان، اعتباری است. مشرق و مغرب، وجود عینی ندارد، بلکه وجود اعتباری دارد؛ نسبتش با دیگری سنجیده می‌شود. کسی که دور از وطن باشد، به او غریب می‌گویند؛ در غربت است. غروب و مغرب و غربت هم، دور شدن در آن است. ﴿فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ﴾.[10] اینکه جمع آمده، دلیل بر تعدد مشرق و مغرب‌ها است و این دلیل بر نسبیت آن است. این آیه، پر بحث است.

7- اتحاد وجه‌الله با ذات خداوند به نحو رقیقت و حقیقت

یکی از مطالب دیگر در این آیه که مهم است، اتحاد وجه با باری‌تعالی است؛ اتحادشان، به نحو اتحاد محیط و محاط است. وجه‌الله، رقیقه‌ای است از حقیقت «الله»، یعنی از وجود حضرت حق. وجه‌الله در جنت‌اللقاء با اسماء و صفات الهی تحقق می‌یابد. هر کسی که با وجه الله حشر و نشرش باشد، فردای قیامت هم، طور دیگری است. وجه خداوند، عین ذات خدا نیست. حملش هم، حمل شایع نیست. این‌همانی به عنوان حمل حقیقت و رقیقت است. وجه الهی، رقیقه‌ای است از حقیقت الهی. منافاتی ندارد که در عین حال که وجه‌الله منبسط است، وجه تشریعی، خصوصیت داشته باشد. این دلیل است که این آیه منسوخ به آیه قبله نیست. انسان هنگام نماز باید روی خود را به سمت قبله کند.

8- روایات مربوط به وجه‌الله

در روایاتی که بیان شده است در تفسیر امام عسکری (علیه‌السلام) و تفاسیر دیگر درباره وجه‌الله فرموده‌اند: «مانند نماز خواندن داخل کعبه است». هم تشریعی و تکوینی به هر سو رو کنید، وجه‌الله است.

نماز در حال اضطرار و نوافل را به هر طرف بخوانید، اشکال ندارد. پس آیه منسوخ نیست.

سلمان فارسی - که سلمان منا أهل البیت است - می‌گوید: «بعد از رحلت رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، یک فرد یهودی آمد و گفت: «وجه‌الله، یعنی چه»؟ خلیفه اول جواب نداد. رفتیم نزد امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، ایشان فرمودند: «اگر نمونه وجه‌الله در زمین را می‌خواهید ببینید، بروید سراغ آتش که از هر سو آتش است. «أخبرنی عن وجه الرب». حضرت فرمودند: آتشی را روشن کنید. از هر طرف بایستید، گرما دارد؛ وجه الهی هم این‌طور است».[11]

در این آیه عمومیت وجه، احاطه علمی و عینی باری‌تعالی است.

برای وجه مصادیق مختلفی هم بیان شده است؛ یکی از آن مصادیق، ائمه (علیهم‌السلام) هستند. در روایات هم داریم.[12]