درس خارج فقه استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: مسائل مستحدثه/مسائل کرونا /وجوب برنامه‌ریزی برای مراقبت بهداشتی

1- حدیث اخلاقی

روز چهارشنبه است و بحث اخلاقی را بیشتر عرض می‌کنیم:

عن علی علیه السلام قال صلوات الله و سلامه علیه:

«عباد الله ! سلوا الله اليقين، فإن اليقين رأس الدين وارغبوا إليه في العافية، فإن أعظم النعمة العافية، فاغتنموها للدنيا والآخرة».[1]

در تحف العقول و بحار[2] و دیگر مجامع روایی آمده است.

این سخن، یکی از فرمایش‌هایی است که انصافا انسان باید روزانه و ماهانه و سالانه برایش برنامه‌ریزی داشته باشد و به آن عمل کند.

از خدا بخواهید یقین را. کسی که سائل یقین است برنامه‌ریز برای آن هم هست.

1.1- باور، دُرّ نادر

﴿وَقَلِیلٌ مِنْ عِبَادِی الشَّکورُ﴾.[3]

«وما قسم في الناس شئ أقل من اليقين».[4] هر دو قلیل است، هم شکر و هم یقین.

یقین مقول به تشکیک است و مراتبی دارد. مراتب فوق و دون. ائمه علیهم السلام و اولیای الهی در عین حال که در بالاترین رتبه از یقین بودند باز هم طالب یقین هستند چرا که کمال حد یقف ندارد. انسان کمال طلب اصلا حد یقف ندارد.

فرمودند یقین رأس دین است. فرماندهی بدن به سر است. سرمایه انسان است. یقین در دین کار رأس در بدن را دارد. هرچه که انسان‌ها باورشان بیشتر باشد سرمایه هدایت را بیشتر دارند. حرکات و سکنات آنها دارای فرمانده است. یقین فرمانده در دین است. دین حکم بدن و یقین حکم سر را دارد.

1.2- راه‌های به دست آوردن یقین

یقین از دو راه قابل تحصیل است:

1) یکی تأمل در مبادی دین است و حقانیت شرع اسلام. هرچه که به باورهای دینی‌مان برسیم به نشر یقین بیشتر رسیده‌ایم.

2) دیگر چیزی که یقین را بارور می‌کند و نشان می‌دهد این است که انسان نسبت به درگاه باری تعالی توجه و خضوع و عبادت داشته باشد. عبداللهی را نهادینه کند. عبادت و معرفت راه رسیدن به یقین است.

﴿وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى یَأْتِیَكَ الْیَقِينُ﴾[5]

یکی تفکر در امور دینی و دیگری توجه به حضرت حق که سر رشته و آخرین نتیجه هستی لقاء حق است. متوجه باشیم و بالاترین مرتبه یقین را در نظر داشته باشیم تا برسیم که هرچه هست اوست.

1.3- عافیت‌طلبی بد نیست!

این فرمایش حضرت که یقین رأس دین است با فرمایش بعدی که رغبت شما به یقین در عافیت باشد مرتبط است.

عافیت‌طلبی پیش شرط یقین است. عافیت از واژه‌های متداول ما است و از فرهنگ دینی ما است گاهی متاسفانه در کاربردها از معنای حقیقی‌اش فاصله گرفته است. برخی آن را به بی‌تفاوتی و بی‌مسئولیتی معنا کرده‌اند. برخی به معنای سلامتی می‌گیرند. اینکه در کنجی بنشیند و هرچه آفات و بلایا بود خود را در حریم امنیتی خاصی قرار دهد. و حال آنکه عافیت به این معنا نیست که از میدان تلاش و کوشش فاصله گیرد. ﴿وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى﴾.[6]

عافیت فاصله از وظیفه و مسئولیت و رفاه‌طلبی نیست بلکه این است که انسان در میدان جهاد چه جهاد با نفس و چه جهاد با دشمن بیرونی مراقبت کند و عافیت را بخواهد. عافیت یعنی اینکه فاصله‌ای از هدفش نگیرد.

حضرت فرمودند یقین رأس دین است آن را بخواهید. به عافیت میل کنید. معلوم می‌شود که عافیت بستر رسیدن به یقین است. که بالاترین نعمت‌ها عافیت است. آن را برای دنیا و آخرت بخواهید.

یکی از مصداق‌های نازل و پایینی عافیت سلامتی‌های اصطلاحی است که خیلی کارساز است. در این هم باید بکوشد. همین بحث کرونا برای حفظ سلامت انسان‌ها است. کلیه مباحث فقه در کرونا یعنی دیدگاه فقاهت برای برون‌رفت از بلایا و به عافیت رسیدن است. یعنی انسان بلازده نشود. نکند خدای نکرده انسان عافیت‌طلبی را در این بداند که از مسئولیت‌هایی که دارد فاصله گیرد. این اعظم نعمت است. برخی گمان می‌کنند عافیت برای دار دنیا است. نه هم برای دنیا است و هم آخرت. هم دار عمل و هم دار نتیجه عمل.

1.4- عافیت‌خواهی در صحیفه سجادیه

این قدر این عافیت مهم است که دعای 23 صحیفه مبارکه سجادیه را ملاحظه فرمودید و می‌فرمایید. بزرگ‌ترین متن عرفانی اسلامی صحیفه سجادیه است. یک دور بخوانید و وقتی تمام شد، دوباره بخوانید. مانند قرآن که تمام شد بعدش حد اقل سوره فاتحه را بخواند. ختمی به ختمی. پایان همراه آغاز باشد. همان لحظه با پایان قرائت، سوره حمد را بخوانید و شروع کنید.

اول ذی حجه است اگر بتواند روزی یک جزء بخواند خیلی مطلوب است. ان شاء‌الله حجاج به سلامت باشند.

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ أَلْبِسْنِي عَافِيَتَكَ، وَ جَلِّلْنِي عَافِيَتَكَ، وَ حَصِّنِّي بِعَافِيَتِكَ، وَ أَكْرِمْنِي بِعَافِيَتِكَ، وَ أَغْنِنِي بِعَافِيَتِكَ، وَ تَصَدَّقْ عَلَيَّ بِعَافِيَتِكَ، وَ هَبْ لِي عَافِيَتَكَ وَ أَفْرِشْنِي عَافِيَتَكَ، وَ أَصْلِحْ لِي عَافِيَتَكَ، وَ لَا تُفَرِّقْ بَيْنِي وَ بَيْنَ عَافِيَتِكَ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ عَافِنِي عَافِيَةً كَافِيَةً شَافِيَةً عَالِيَةً نَامِيَةً، عَافِيَةً تُوَلِّدُ فِي بَدَنِي الْعَافِيَةَ، عَافِيَةَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ. وَ امْنُنْ عَلَيَّ بِالصِّحَّةِ وَ الْأَمْنِ وَ السَّلَامَةِ فِي دِينِي وَ بَدَنِي، وَ الْبَصِيرَةِ فِي قَلْبِي، وَ النَّفَاذِ فِي أُمُورِي، وَ الْخَشْيَةِ لَكَ، وَ الْخَوْفِ مِنْكَ، وَ الْقُوَّةِ عَلَى مَا أَمَرْتَنِي بِهِ مِنْ طَاعَتِكَ، وَ الِاجْتِنَابِ لِمَا نَهَيْتَنِي عَنْهُ مِنْ مَعْصِيَتِكَ. اللَّهُمَّ وَ امْنُنْ عَلَيَّ بِالْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ، وَ زِيَارَةِ قَبْرِ رَسُولِكَ، صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَ رَحْمَتُكَ وَ بَرَكَاتُكَ عَلَيْهِ وَ عَلَى آلِهِ، وَ آلِ رَسُولِكَ (عليهم السلام) أَبَداً مَا أَبْقَيْتَنِي فِي عَامِي هَذَا وَ فِي كُلِّ عَامٍ، وَ اجْعَلْ ذَلِكَ مَقْبُولًا مَشْكُوراً، مَذْكُوراً لَدَيْكَ، مَذْخُوراً عِنْدَكَ. وَ أَنْطِقْ بِحَمْدِكَ وَ شُكْرِكَ وَ ذِكْرِكَ وَ حُسْنِ الثَّنَاءِ عَلَيْكَ لِسَانِي، وَ اشْرَحْ لِمَرَاشِدِ دِينِكَ قَلْبِي.[7]

عافیت خودت را در چشم من بزرگ بدار. تکریم من به عافیت خودت باشد. به عافیت خودت مرا به غنا و بی‌نیازی برسان و با عافیتت به من صدقه بده و مهربانی کن. و عافیت خودت را به من ببخش. چقدر زیبا فرمودند اگر بساطی پهن می‌کند عافیت باشد. دیدید می‌گویند فلانی چیزی در بساط ندارد. خوش آن بساط که او در آن باشد.

در فراز دوم باز حضرت صلوات می‌فرستند. سیره دعا کردن را به ما آموختند که دعاهای شما اول و آخرش با صلوات بر محمد و آل محمد باشد.

حضرت مراتب را بیان می‌کنند. مقول به تشکیک است. کسانی که به خصوص در معرض ابتلا هستند این دعا را بخوانند. هستی و انسان بدون ابتلا نمی‌شود. مؤمن نه اینکه گرفتار به مریضی نشود ولی عافیتش راه درمانش است. عافیت یعنی بداند هرچه که هست از طرف اوست. خود واژه عافیت را ملاحظه کنید. یعنی برنامه‌ریزی برای سلامت و امنیت. خدایا مرا عافیتی بده عفایت کافیه شافیه باشد، شفا دهنده. مرا بالا ببرد و رشد دهد. عافیتی که نتیجه مولود دیگری باشد به نام عافیت. عافیت دنیا و آخرت.

در سجده نماز که قله نماز است از دعاهایی که توصیه شده است این است: یا ولی العافیة نسئلک العافیة عافیة الدنیا و الآخرة.[8]

با کمال معذرت عرض می‌کنم اگر عافیت باشد صحت و امنیت و سلامت جسمانی و معنوی هست. توانایی و قوت به اطاعت اوامر الهی و خشیت هست. اگر عافیت باشد حج و عمره و زیارت تأمین می‌شود.

1.5- توصیه‌هایی برای برون‌رفت از کرونا

چه چیزی باعث برون‌رفت از این مشکلات می‌شود؟

1) دعای عافیت را داشته باشیم. برنامه‌ریزی برای برون‌رفت از این مشکلی که برای بشر پیش آمده است.

2) ارتباط با خدا داشته باشیم.

3) در مسائل بهداشتی مراقبت داشته باشیم.

مریضی هرچه سنگین باشد اراده الهی و اراده انسانی قوی‌تر است.

4) از راه‌های درمان همین تلقین است.

این دعا طولانی است خواهش می‌کنم کسانی که خواستار سلامتی امت و امام هستند این دعا را سرلوحه خود قرار دهند.

به فرموده امام باقر علیه السلام: «ولا نعمة كالعافية. ولا عافية كمساعدة التوفيق»[9]

خدایا ما از تو عافیت دنیا و آخرت را می‌خواهیم. از شبهات فکری و شهوات عملی و همزات شیطانی عبور کنیم. عافیت آخرت را بخواهیم که «اوسع لی» در روایات هست.[10] [11] ان شاء‌الله دستمان در دست ولی قرار گیرد. ولی‌دوست باشیم. رزقنا الله ان شاء‌ الله ایانا و ایاکم.

یا ولی العافیة نسئلک العافیة، عافیة الدنیا و الآخرة.

2- خلاصه بحث گذشته

در بحث موضوعی و احکامی مسائل کرونا، رسیدیم که اگر موضوعی مسلم شد احکام آن هم به عنوان حکم موضوعی می‌آید. اصول و احکام واحد هستند و موضوعات متغیرند.

در تزاحم حقوق بودیم که بحث دقیقی بود. اوامر و نواهی الهی تزاحم دارند و مکلف یکی را بیشتر نمی‌تواند انتخاب کند، برای انتخابش چه کند؟

حق الله با حق الله، حق الله با حق الناس، حق الناس با حق الناس، حقوق اجتماعی با حق دیگر.

3- مستندات تقدم حق الناس

هم دلیل آیه داریم و هم روایت.

3.1- دلیل قرآنی

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ﴾[12]

در حقوق مردم باید رضایت باشد تا وارد حریم شود. به این آیه زیاد استناد می‌شود. در اسلام اموال و حق الناس اعتبار خاصی دارد. از وجه تقدیم حقوق، حق الناس را مطرح کردیم که بر حق الله مقدم است.

حق الناس حق الله هم هست. برخی شبهه نکنند که مردم از خدا مهم‌تر هستند. در خلاف کردن و ندادن حق مردم، هم حق مردم را نداده است و هم امر خدا را انجام نداده است. حق الله بعدش است.

3.2- دلیل روایی

1) امام علی علیه السلام: «جَعَلَ اللّهُ سُبْحانَهُ حُقُوقَ عِبادِهِ مُقَدِّمَةً لِحُقُوقِهِ ، فَمَنْ قامَ بِحُقُوقِ عِبادِ اللّهِ كانَ ذلِكَ مُؤَدِّياً إلَى القِيامِ بِحُقوقِ اللّه»ِ.[13]

کسی که می‌خواهد مراعات حق الله کند باید حق الناس را رعایت کند.

اگر کسی می‌خواهد به نتیجه برسد باید دستورهای پزشکی را رعایت کند.

اگر بچه‌ای بگوید جلوی پای شما چاه است، انسان بر حذر می‌شود. تحذیر پزشک و جامعه حجیت دارد.

پیش‌نیاز حق الله حق الناس است. برخی می‌گویند دل پاک باشد. پاکی دل به اطاعت خدا است.

کسی که حق مراقبت را انجام دهد حق الهی را انجام داده است.

در بیماری کرونا خیلی‌ها حق الناس به گردنشان می‌آید. اگر بیرون رفتی یا کسی آمد ارتباط با دیگران می‌آید و حق الناس می‌آید. در فردای قیامت تا صاحب حق نگذرد انسان خلاص نمی‌شود باید جواب دهد. چطور یک ریال در دست ما باشد ما مسئولیم.

در بحث کرونا فضای جدیدی باز می‌شود که حق الناس تجلی می‌یابد. هم وجوب شخصی دارد و هم اجتماعی.

2) مرحوم کلینی در کافی نقل می‌کند:

«ولو أن الناس أدوا حقوقهم لكانوا عائشين بخير».[14]

اگر مردم حقوق هم را رعایت کنند در خوبی زندگی خواهند کرد. درباره عافیت گفتیم. به تعبیر امام صادق علیه السلام ادای حقوق دیگران زندگی خیر می‌آورد. اگر ماسک نزنیم و اصرار بر گناه کنیم زندگی ما ﴿معیشة ضنکا﴾[15] می‌شود.

اگر می‌خواهیم زندگی رضایت‌بخش و مطلوب داشته باشیم باید حقوق مردم را رعایت کنیم.

فعل و تقریر امام هم مانند قول ایشان حجت است.

3) یکی از انصار امام حسین علیه السلام می‌گوید به من فرمان دادند حضرت (در جنگی که باید دید و چشم انسان به یک طرف باشد مغلوب نشود): «نادِ في الناس أنْ لا يقاتلِنَّ معي رجلٌ عليه دينٌ ، فإنَّهُ ليس من رجُلٍ يموتُ وعليه دينٌ لا يَدعُ له وفاءً إلا دخلَ النَّار فقام إليه رجلٌ فقالَ : إنَّ امرأتي تكفّلت عنّي؟ فقال: وما كفالَةُ امرأةٍ ، وهل تقضي امراةٌ».[16]

کسی بدهکار نباشد و کنار ما باشد. شهادت حقوق الله را محو می‌کند ولی حقوق الناس را محو نمی‌کند. اگر کسی حق الناس است با ما نباشد.

اگر کسی دینی دارد و برای آن محلی بعد مرگش قرار ندهد وارد دوزخ می‌شود.

قال الحسین عليه‌السلام : «لا يُقاتلُ معي مَنْ عليه دين».[17]

مردی بلند شد و گفت: من بدهکارم ولی خانمم ضمانت کرده است. فرمودند: ضمان زن چیست؟ دست زن‌ها خالی بوده از ادای دین و ضمانتی برای آنها نیست.

در بحث بیماری کرونا از چیزهایی که نباید تسامح شود، مراقبت حقوق دیگران است.

طبق مبنایی که ما پیش رفتیم الحمدلله موضوع حکمی بیاید حکم می‌آید. نه تنها یقین، ظن و گمان که احتمال ضرر هم منجز است. گاهی این ضرر را شخص انسان به دست می‌آورد و گاهی دیگری به وجود می‌آورد و یا از هر راهی که احتمال ضرر بدهد باید رعایت کند وگرنه تخلف شرعی پیدا کرده است.

4- نامه جالب شیخ فضل الله نوری در تحریم راه حج از مسیر جبل

گاهی مطلبی برای فقیهی ثابت می‌شود و برای دیگران هم می‌گوید.

شهید شیخ فضل الله نوری در 1319 به مکه سفر کرد و در راه برگشت از جبل (شامات و عراق) آمد و نا امنی راه را مشاهده کرد.

امسال حج متاسفانه کنسل شد و با هزار نفر برگزار می‌شود. ان شاء الله این مشکل بر طرف شود.

در کرونا امروز یا قطعی الضرر است یا ظنی الضرر و یا محتمل الضرر که در هر حال مراقبت لازم است.

مرحوم شیخ فضل الله دید که راه جبل برای مکه پر خطر و پر زحمت بود. گفته بودند اگر راهی منحصر شود به راهی که در آن احتمال ضرر است تکلیف ساقط است یا خیر؟ از شرایط سفر استطاعت سربیه است. آیا او مستطیع هست یا خیر؟ اگر راه منحصر شود استطاعت حاصل نمی‌شود.

نامه‌ای می‌نویسد به علما یا مقلدین و همه که از او استفتاء شده است:

و پر واضح است كه مخالفت احكام اين جمع از علماء اعلام حرام است. بناء عليه، اميد است اولياى دولت علّيه، در مقام اجراء احكام شرعيه و حفظ رعايا از تلف و ضرر، غدغن اكيد و منع بليغ فرمايند كه ديگر مأمورين جرأت اقدام نداشته باشند».[18]

یعنی از آن راه نباید برویم.

مثلا کسی می‌خواهد بیاید فیضیه برای درس. می‌داند چند نفر مبتلا او را گرفتار می‌کنند و یا خودش بیمار است و دیگران را مریض می‌کند. اینجا حرام است.

از گفته پزشک احتمال عقلایی حاصل می‌شود.

این عبارت مهم است: منحصر شود در این راه استطاعت سربی طریقی غیر حاصل است. اگر برود مجزی از حجة‌الاسلام نخواهد بود.

افراد حاجی مستطیع طبق این موضوع‌شناسی رافع حجة‌الاسلام آنها است. مگر حج بر آنها مستقر شده باشد و تاخیر انداخته‌اند که باید بعدا بروند.

4.1- بزرگانی که ذیل این فتوا امضا کرده‌اند

همه گفته‌اند تکلیف حج ساقط است. حرام است از وجوه عدیدة تکلیف حج ساقط است. شخص واجب الحج نمی‌شود.

جالب است ذیل این فتوا کسانی که امضا کرده‌اند:

آیت الله محمد غروی شربیانی،

میرزا حسین طهرانی،

مرحوم آخوند خراسانی هم هستند.

مرحوم محمد حسن مامقانی بزرگ،

شیخ محمد طه نجفی،

میرزا محمد تقی شیرازی،

سید اسماعیل صدر،

مرحوم آخوند ملاعلی نهاوندی،

مرحوم سید محمد کاظم یزدی صاحب عروه،

شیخ عبدالله مازندرانی،

آقا رضا همدانی فقیه بزرگ،

سید محمد طباطبایی،

میرزا فتح الله معروف به شیخ الشریعة اصفهانی،

مرحوم سید ابوالقاسم اشکوری،

شیخ عبدالحسین فرزند شیخ راضی،‌

مرحوم شیخ عباس کاشف الغطا،

مرحوم محمد تقی دزفولی،

آقا سید جعفر طباطبایی،

آقا شیخ حسین فرزند زین العابدین مازندرانی.[19]

در مجلات مربوط به حج و اسناد دوره قاجار ص53 این نامه آمده است.

چندین فقیه جامع الشرایط آن زمان موضوع را تشخیص دادند و حکم کردند که اقلا محتمل الضرر است.

5- تطبیق احتمال ضرر به مسأله کرونا

آیا مسأله کرونا این طور نیست؟ آمار جهانی روز به روز در حال افزایش است.

مریضی جدی است. باید با عافیت و برنامه‌ریزی و مراقبت برخورد کنیم.

تکلیفی برای حوزویان و بزرگ‌ترها است. باید آموزش هم بدهند. چه خوب است رسانه‌ها برای بچه‌ها هم آموزش می‌دهند.

سعیهم مشکور.

باید احکام هم آموزش دهیم. احکام مبتلا به کرونا باید به بچه‌ها هم آموزش داده شود. بچه‌ها باید با حرام و واجب الهی آشنا شود.

بچه مانند نماز و روزه باید یاد بگیرد چرا که واجب شرعی است و ترکش حرام است. موضوع که بیاید حکم می‌آید. در مقام امتثال تزاحمش با چیست؟

اگر با جمعه است باید تأمل کنید در جمعه و جماعات. حفظ شعائر واجب است اگر بتوانیم هم حفظ شعائر داشته باشیم هم مراقبت بهتر است الجمع مهما امکن اولی من الطرح؛ ولی اگر نشد مراقبت از جان اولی است مگر چیزی اهم مانند حفظ اسلام.

مثلا جمعه کنسل می‌شود اما ولی امر گفت باید امروز نماز جمعه باشد، باید انجام شود.

هر جمعی که مضر باشد حرام است مگر ضرورت مهم‌تری ایجاب کند.

باید موضوع‌شناس باشیم تا به عافیت برسیم. باید با برنامه باشیم. عافیت به معنای عافیت‌طلبی نیست.

ان شاء‌الله عافیت و صحت برای بیماران و سلامت برای کادر درمانی و مراقبت را برای همه امت‌ها و مکلفین خواستاریم تا بتوانیم به مصالح احکام اسلامی عمل کنیم.